تخريج و تفسير حديث ابن عباس في مسألة الردة

Yıl 2024, Sayı: 13, 118 - 156, 31.12.2024

İbrahim Saylan

https://doi.org/10.61218/hadith.1550146

Öz

حديث ابن عباس، الذي يُعد من الأدلة القوية على وجوب قتل المرتد، واردٌ في كتب العديد من المحدثين، وعلى رأسهم البخاري وأصحاب السنن الأربعة، مع تعدد طرقه المختلفة. ومع أن الحديث صحيح، فإن سبب وروده لم يُذكر صراحة. وعند النظر في السياق الذي استُخدم فيه خلال عصر الصحابة، يتضح أن الردة المذكورة هنا تتجاوز مجرد تغيير فردي وبسيط للدين.
وعند جمع الأحاديث المتعلقة بالردة، يمكن ملاحظة أن بعض الغموض يتم إزالته، مما يُسهم في فهم الصورة العامة. فعلى الرغم من أن حديث "من بدل دينه فاقتلوه" يدل على وجوب قتل المرتد بصورة قطعية، إلا أن جمعه مع أحاديث أخرى يُظهر أن القتل يعتمد على ترك الإسلام والانفصال عن الجماعة. ومع ذلك يبدو أن مفهوم الردة قد تم تقييده من خلال طلب التوبة من المرتد وانتظارها لإزالة أي شكٍّ.
وقد رأى المحدثون حديثَ "من بدل دينه فاقتلوه" كنص قانوني، وليس كحديث ترهيب، والدليل على ذلك أن الحديث ورد في كتب الحديث تحت أبواب مختلفة، لكنه عُرض غالباً تحت كتاب "الحدود" بابًا مستقلًا تحت عنوان "حكم المرتد". كما أن جمهور الفقهاء اعتمدوا إلى حد كبير نفس العناوين التي استخدمها أهل الحديث، أما فقهاء المذهب الحنفي فتناولوا مسألة الردة في إطار القانون الدولي الإسلامي وفضلوا عرضها ضمن فصل "كتاب السير.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الردة, ابن عباس, تغيير الدين, التفسير, الشُرّاح

Takhrīj and Interpretation of the Hadith of Ibn Abbas Regarding the Issue of Apostasy

Öz

The concept of apostasy, which refers to a person leaving the Islamic faith and entering disbelief, is mentioned in the Quran and hadith literature as a significant event. One of the main hadiths supporting this concept is often referred to as the “apostasy hadith,” which translates to “Kill anyone who changes his religion.” Although various hadith scholars have transmitted this hadith in different parts of the collections, it is generally found under the “Hudûd” section (chapter) within the “Hükm of Mürtedin” subheading (bab). These chapter headings, frequently used by hadith scholars, contain valuable clues for understanding the hadiths and are adopted by many commentators. This hadith, widely accepted as authentic (sahih), serves as a basis for the legal ruling on apostasy, and there is a consensus regarding its theoretical significance. However, consensus on its practical application has not been established. It is understood that there is no contradiction between this hadith and the Quranic verse “There is no compulsion in religion.” In classical understanding, it is interpreted that this verse was either abrogated or explained with a specific context. This study does not aim to cover the entire issue of apostasy in detail but focuses specifically on the place and interpretation of Ibn Abbas’s hadith in the narration sources. To this end, the commentators’ remarks on this hadith, the approach of fuqahâ (Islamic jurists) to the narration, the background of the narration, and whether there was a conflict between this narration and the Quranic verses are examined. The study is limited to classical sources, with direct quotations used extensively to accurately represent the commentators' interpretations.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Interpretation, Apostasy, Changing Religion, Commentator, Ibn Abbas

İrtidad Meselesiyle İlgili İbn Abbâs Hadisinin Tahrîci ve Yorumlanması

Öz

Kişinin İslâm dininden ayrılıp küfre girmesini ifade eden irtidad kavramı, Kur’ân ve hadis kaynaklarında bir vakıa olarak yer almıştır. Bu durumun önemli dayanaklarından biri, adına “irtidad hadisi” diye adlandırılabileceğimiz “Dinini değiştireni öldürün” rivayetidir. Muhaddisler, bu hadisi ale’l-ebvâb kaynakların farklı bölümlerinde tahrîc etmişlerse de genellikle “Hudûd” bölümü (kitâb) altında, “Mürtedin Hükmü” alt başlığıyla (bâb) müstakil olarak ele almışlardır. Muhaddislerin çoğunlukla kullandığı bab başlıkları, hadislerin anlaşılmasında önemli ipuçları barındırdığı için şârihler tarafından da benimsenmiş ve sürdürülmüştür. Birçok muhaddis tarafından aktarılan ve “sahîh” kabul edilen bu hadisin, hükme medar olduğu ve teorik anlamda üzerinde icmâ meydana geldiği vurgulanmış ancak uygulamasında icmânın varlığı belirlenememiştir. İlgili hadisle “Dinde zorlama yoktur” âyeti arasında bir çelişkinin olmadığı, klasik anlayışta bu âyetin neshedildiği veya özel nüzûl sebebiyle açıklandığı anlaşılmıştır. Bu çalışmada, irtidad meselesi tüm yönleriyle ele alınmamış, yalnızca konunun en önemli dayanaklarından biri olan İbn Abbâs hadisinin rivayet kaynaklarındaki yeri ve yorumunun incelenmesi amaçlanmıştır. Bu maksatla şârihlerin ilgili hadis hakkındaki yorumları, fukahânın rivayete yaklaşımı, rivayetin arka planı ve gelenekte bu rivayet ile Kur’ân arasında bir teâruzun tartışılıp tartışılmadığı ele alınmıştır. Çalışma, klasik kaynaklarla sınırlandırılmış olup şârihlerin yorumlarını doğru yansıtmak amacıyla doğrudan alıntılara sıkça başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Yorum, İrtidad, Din Değiştirmek, Şârih, İbn Abbâs

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî. el-Muṣannef. thk. Habîburrahmân el-Azamî. 11 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 47 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Albogha, Asma. أثر القراءات يف الصناعة احلديثية عند اإلمام العيين يف عمدة القاري شرح صحيح البخاري /of Effect The Qirāʼat on the Ḥadīt̲h̲ Science in the Framework of Imām al-ʿAynī’s Umdat al-Qārī”. HADITH 7 (Aralık/December 2021): 217-254.
• Algün, Hüseyin. “Esved el-Ansî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/440-441. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Alî el-Kârî, Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Mirḳātü’l-mefâtîḥ şerḥu Mişkâti’l-Meṣâbîḥ. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1422.
• Arnaût, Şuayb. “et-Taʿlîḳât”. Müsnedi İmâm Ahmed b. Hanbel. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Asar, Muhammet Ali. “Yorum-Bağlam Ekseninde Hadislerde İrtidat”. İslamî İlimler Perspektifinden Dinden Dönme İrtidat. ed. Muhammet Ali Asar vd. 63-130. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• Ateş, Abdurrahman. “İnanç Özgürlüğünün Sınırı/Kapsamı ve İnanç Özgürlüğü Açısından 'Mürtedin Cezalandırılması'na Dair Bir Değerlendirme”. Kur’ân’ın Farklı İnanç Mensuplarına Yaklaşımı. 181-199. Konya: İlahiyat Derneği Yayınları, 2007.
• Atmaca, Veli. “Hadisleri Bakımından Siyâsetnâmeler (III) Ebu’n- Necîb’in en- Nehcü’l- Meslûk’unda Yönetenlerle İlgili Rivâyetler”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 14/1 (2004), 165-187.
• Aynî, Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Aytekin, Mehmet Ali. “İrtidat Cezasına İlişkin Klasik ve Modern Görüşlerin Değerlendirilmesi”. İslamî İlimler Perspektifinden Dinden Dönme İrtidat. ed. Muhammet Ali Asar vd. 157-220. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûḥu’l-büldân. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, 1988.
• Beroje, Sahip. Farklı Bakış Açılarıyla İrtidat Suçu ve Cezası. Ankara: Fecr Yayınları, 2014.
• Beroje, Sahip. “İslâm Hukukunda İrtidad Cezasına Yeni Bir Yaklaşım”. İslami Araştırmalar 17/4 (2004), 308-323.
• Beroje, Sahip. “Şerî Nassların Yorumlanmasında Konjonktürün Etkisi: Mürtedin Öldürülmesi ve Kadının Şahitliği Örnekleri Bağlamında Bir İnceleme”. II. Uluslararası Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu. ed. Muhiddin Okumuşlar. 2/42-58. Konya: Türkiye İmam Hatipliler Vakfı Yayınları, 2016.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kebîr. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts. Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422.
• Caner, Abdurrahman. “Tâcüddîn es-Sübki’nin Nesih Problemine Yaklaşımı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (2019), 127-156.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerḥu Muḫtaṣari’ṭ-Ṭaḥâvî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010. Çonkor, Burhan. “Bağlam ve Rivayetler Açısından İrtidatla İlişkili Ayetler”. İslamî İlimler Perspektifinden Dinden Dönme İrtidat. ed. Muhammet Ali Asar vd. 13-62. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• Dalgın, Nihat. “Temel Kaynaklar Çerçevesinde Dinden Dönme ve İnanç Özgürlüğü”. Makâlât 1 (1999), 41-57.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1424.
• Dârimî, Abdullâh b. Abdirrahman b. el-Fazl. es-Sünen. thk. Hüseyin Selîm Esed. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1421. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâti’l-Âlemiyye, 5. Basım, 1430.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Ḫarâc. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1399/1979.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-Cerîme ve’l-ʿuḳūbe fi’l-fıḳhi’l-İslâmî: e’l-ʿUḳūbe. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Ṣaḥîḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh. 2 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1408.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. Meʿâlimü’s-Sünen. 4 Cilt. Halep: Matbaatu’l-İlmiyye, 1352.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Ebî Bekr. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Husâmuddîn Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr el-Kureşî. el-Müsned. thk. Hüseyin Selîm Esed. Dımaşk: Dâru’s-Sakâ, 1996.
• https://alathar.net/home/esound/index.php?op=codevi&coid=156479 Erişim: 16 Mayıs 2024.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. et-Temhîd li Mâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî vd. 24 Cilt. Rabat: Vezâretü Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1387.
• İbn Battâl, Alî b. Halef el-Kurtubî. Şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣahîḥ. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. ed-Dirâye fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. thk. Abdullah Hâşim el-Yemânî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Haydarabad: Matba‘atu Dâirati’l-Me‘ârifi’n-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hamza, Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed el-Hüseynî ed-Dımaşkī. el-Beyân ve’t-taʿrîf fî esbâbi vürûdi’l-ḥadîs̱i’ş-şerîf. thk. Huseyn Abdulmecid Hâşim. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nevâdir, ts.
• İbn Hazm, Alî b. Ahmed el-Kurtubî. el-Muḥallâ. thk. Abdulğaffâr Süleyman Bendâvî. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. Ṣaḥîḥu İbn Hibbân bi-tertîbi İbn Balabân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1414.
• İbn Kesîr, İsmâîl b. Ömer ed-Dımeşkî. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-‘Aẓîm. thk. Muhammed Huseyn Şemsuddîn. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed el-Makdisî. el-Muġnî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî vd. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1417.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1430.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî el-Hafîd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1425.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Hâşimî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410.
• İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Abdillâh el-Meâfirî. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî el-Bağdâdî. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i (aḫbâri)’l-vâhiye. thk. İrşâdülhak el-Eserî. 2 Cilt. Faysalâbâd: İdâratü’l-Ulûmi’l-Eseriyye, 1401.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’1-Fikr, ts.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî el-Mısrî. et-Tavḍîḥ fî şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. 36 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1429.
• İltaş, Davut. “Yadsınan Gelenek: ‘İslam’a Yamanan Sanal Şiddet: Recm ve İrtidad Meselesi’ Yazısı Üzerine Bazı Eleştirel Mülahazalar”. Marife 3/1 (2003), 217-227.
• İnce, İrfan. İslâm Hukukunda İrtidat Suçu ve Cezası. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• İnce, İrfan. “Ridde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/88-91. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Muʿlim bi-fevâʾid (fî şerḥi Ṣaḥîḥ)i Müslim. thk. Yahya İsmail. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Vefâ, 1419.
• Kandemir, M. Yaşar. “Muâz b. Cebel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/338-339. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku. İstanbul: İz Yayınları 1999.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrût: Dârul-Kutubil-‘İlmiyye, 1406.
• Köktaş, Yavuz. “Esbâbu Vurûdi’l-Hadîs İlmi: Kapsamı ve İçeriğine Yeni Bir Bakış”. Usûl 4/4 (2005), 131-156.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî vd. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Rivayetinde Bağlam. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Ḥâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz vd. 19 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Mehâmilî, Ahmed b. Muhammed. el-Lübâb fi’l-fıḳh. Medine: Dâru’l-Buhârî, 1416.
• Mergīnânî, Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr el-Fergānî. el-Hidâye fî şerḥi’l-Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. Muh. Mahmûd Ebû Dakîk. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mizzî, Cemâluddîn Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1400.
• Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdürraûf. Feyḍü’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. Kahire: Mektebetü’t-Ticariyyetü’l-Kübrâ, 1356.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünen (el-Müctebâ). thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. Ḥaccâc. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1392.
• Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdillâh el-Hâkim. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslâm Hukukunda İrtidat Fiili İçin Öngörülen Asli Yaptırım Üzerine Bazı Düşünceler”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002), 344-364.
• Orhan, Fatih. Fıkıh ve Özgürlükler Bağlamında İrtidad. Ankara: Gece Akademi, 2018.
• Saylan, İbrahim. Hadisleri Anlama Yöntemi Olarak Esbâb-ı Vürûd. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1414.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Müsned. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1400.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Üm. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1410.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî es-San‘ânî. Fetḥu’l-ḳadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicre, 1422.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîḫ. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 2. Basım, 1387/1967
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu meʿâni’l-âs̱âr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr vd. 5 Cilt. Kahire: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1414.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1415.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdilmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1419.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395.
• Toksarı, Ali. “Din ve Vicdan Özgürlüğü Bağlamında Kitap ve Sünnete Göre Mürtede Yapılması Gereken Muamele”. Bilimname 19/2 (2010), 47-74.
• Vâkidî, Muhammed b. Ömer. Kitâbü’l-Meġâzî. thk. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-A‘lamî, 1409/1989.
• Yiğit, Yaşar. “İnanç ve Düşünce Özgürlüğü Perspektifinden İrtidad Suç ve Cezasına Bakış”. İslâmiyât Dergisi 2 (1999), 121-135.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 52 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1410.
• Zeylaî, Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf. Naṣbü’r-râye li-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. thk. Muhammed Avvâme. 4 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Reyyân, 1418.
• Zuhaylî, Vehbe. İslam Fıkhı Ansiklopedisi. 10 Cilt. İstanbul: Risale Yayınevi, 1994.