مفهوم عَصبِ الجناية في سياق بيان علل الحديث

Yıl 2024, Sayı: 13, 330 - 361, 31.12.2024

Musab Hamod

https://doi.org/10.61218/hadith.1560794

Öz

يتناول هذا البحث تعبير "عصب الجناية" ويشرح مفهومه في سياق التعبير عن علل الحديث واستكشاف مواطن ضعفِه، وتنبعُ أهميته من كون فهم هذا التركيب وتصور أبعادهِ وسيلة لفهم مُراد مَن استعمله من العلماء ولا سيّما أنَّه تعبير عريقٌ في المجازية ينقل هيئة العَصب ومعنى الجناية إلى سياق حديثيٍّ لم يوضع هذا التركيبُ له، ومثل هذه الاستعارات لا تأتي من فراغ ولا تدفع إليها رفاهيّة الأدب، إنما يستعملها العلماء في الأسلوب العلمي لشعورهم بأنها تؤدي غرضاً فريداً في التحديد والاستيعاب فضلاً عن قوة التصوير، فما دلالة هذا التعبير في سياق علل الحديث؟ وما فاعليته في تحديد موطن الضعف؟ ومن أشهر من استعمله من العلماء؟ وكيف استعملوه؟ أسئلة يهدف البحث للإجابة عنها، في منهج وصفي تحليلي، ومن نتائجه الكشف عن أول من استعمله وهو ابن القطان الفاسي (ت.628هـ/1230م) في تعقباته على القاضي عبد الحق الإشبيلي (ت.581هـ/ 1185م) وتأثر به علماء من بعده، وأنَّ لتعبير عصب الجناية قوةً في تحديد موضع الضعف المؤثر وحسماً في ذلك، وتعظيماً لمسؤولية حمل الحديث وروايته بوصف الخطأ فيه بالجناية ولو على سبيل المجاز.

Anahtar Kelimeler

الحديث, العلل, ابن القطان, عبد الحق, المصطلح, الجناية

the Concept of “Asb al-Jināya” in the Context of Explaining Ḥadīth Defects

Öz

This research explores the expression "Asb al-Jināya" and explains its meaning in the context of explaining ḥadīth defects and points of weakness. The importance of this term lies in understanding its dimensions, as it helps clarify the intent of the scholars who used it. The term is highly metaphorical, transferring the image of "binding" (ʿasb) and the concept of "crime" (jināya) from a social context to a ḥadīth-related one. Such metaphors are not used arbitrarily or for literary embellishment; rather, scholars employ them in scientific discourse because they perceive them as serving a unique purpose in precision and comprehension, alongside their vivid imagery. What is the meaning of this expression in the context of ḥadīth defects? How effective is it in identifying points of weakness? Who are the most prominent scholars who used it, and how did they employ it? This research aims to answer these questions using a descriptive and analytical methodology. The research reveals that the first scholar to use the term "Asb al-Jināya" was Ibn al-Ḳaṭṭān al-Fāsī (d. 628 AH/1230 CE) in his critiques of Qadi ʿAbd al-Ḥaḳḳ al-Is̲h̲bīlī (d. 581 AH/1185 CE), and that subsequent scholars adopted it. The term has proven to be powerful in pinpointing critical weaknesses and highlights the responsibility of narrating ḥadīth by metaphorically describing errors as crimes, emphasizing greater caution and accuracy.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Defects (ʿIlal), Ibn al-Qattan, ʿAbd al-Haqq, Terminology, Jināya (Crime)

Hadis İlletlerini Açıklama Bağlamında "Asbu’l-Cinâye" Kavramı

Öz

Bu araştırma, "Asbu’l-Cinâye" ifadesini ele almakta ve hadis illetlerini ve zayıflıklarını açıklama bağlamında anlamını açıklamaktadır. Bu ifadenin önemi, onu kullanan alimlerin niyetini anlamaya yardımcı olmasından kaynaklanmaktadır. Bu terim oldukça mecazidir ve "bağlama" (ʿasb) ve "cinayet" (jināya) kavramlarını sosyal bir bağlamdan hadisle ilgili bir bağlama taşır. Böyle mecazlar rastgele veya edebi süsleme amacıyla kullanılmaz; aksine, alimler bunları ilmî söylemlerinde, kesinlik ve kavrayış sağladığı için kullanırlar. Aynı zamanda güçlü bir görsellik sunarlar.
Bu ifade hadis illetleri bağlamında ne anlama gelir? Zayıf noktaların tespitinde ne kadar etkilidir? Bu ifadeyi kullanan en meşhur alimler kimlerdir ve nasıl kullanmışlardır? Bu araştırma, betimleyici ve analitik bir yöntemle bu soruları yanıtlamayı amaçlamaktadır. Araştırma sonucunda, "Asbu’l-Cinâye" terimini ilk kullanan alimin, el-Kadı Abdülhak el-İşbîlî'ye (ö. 581/1185) yönelik eleştirilerinde, İbnü'l-Kattân el-Fasî (ö. 628/1230) olduğu ortaya çıkmıştır. Daha sonra bu ifadeyi diğer alimler de benimsemiştir. Bu terim, zayıf noktaları belirlemede güçlü bir etkiye sahip olup, hadis rivayetinde hataların mecazi olarak cinayetle karşılaştırılmasıyla, daha fazla ihtiyat ve titizlik vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İlletler, İbnü, Abdülhak, Terim, Cinâye (Cinayet)

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût ve diğerleri. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Aljaad, Anas. "Mede Tesâhüli’l-Hâkim Dirâse Tathbîkiyye Havle’l-Ehâdîsi’l-Letî Sahhaha’l-Hâkim fî’l-Müstedrek ve Hakeme Alehâ ez-Zehebî bi’l-Vaz‘". Şarkiyat 10/4 (30 Aralık, 2018), 1398–1415. https://doi.org/10.26791/sarkiat.469602.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen Ebî Dâvûd. Tahkik: Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kâmil Karra Bellî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Şeyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyân el-Ensârî. Tabakâtü’l-Muhaddisîn bi-İsbehân ve’l-Vâridîne Aleyhâ. Tahkik: Abdü’l-Ğafûr el-Belûşî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• ed-Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ömer. Sünenü’d-Dârakutnî. thk. Şuayb el-Arnaût ve diğerleri. 5 Cilt. Beyrut: er-Risâle, 1425/2004.
• el-Askerî, el-Hasan b. Abdullah b. Sehl Ebû Hilâl. Cümheretü’l-Emsâl. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, t.y.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Baskı, 1424/2003.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. Ma‘rifetü’s-Sünen ve’l-Âsâr. thk. Abdü’l-Mu‘tî Kıl‘acî. 15 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1412/1991.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. Şuabü’l-Îmân. thk. Abdul‘Alî Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.
• el-Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülhâlik. Müsnedü’l-Bezzâr el-Meşhûr bi’l-Bahri’z-Zeẕẕâḫ. thk. Mahfûzürrahman Zeynullah ve diğerleri. 18 Cilt. Medîne-i Münevvere: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1430/2009.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl el-Cu‘fî. Sahîh-i Buhârî. thk. Muhammed Züheyr en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dârü Tavku’n-Neceh, Sultanî baskı nüshasından fotoğraf baskısı, t.y.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhu’l-Kebîr. thk. Muhammed ed-Dibâsî. 12 Cilt. Riyad: en-Nâşiru’l-Mümeyyez, 1440/2019.
• el-Bûsîrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ebî Bekir b. İsmâîl. Misbâhu’z-Zücâce fî Zevâidi İbn Mâce. thk. Muhammed el-Müntekâ el-Keşnevî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, 2. Baskı, 1403/1983.
• el-Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn. Silsiletü’l-Ahâdîsi’d-Daîfe ve’l-Mevzûa ve Eseruhâ’s-Seyyî fi’l-Ümme. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1413/1992.
• el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-Ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerâî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, t.y.
• el-Ğavrî, Seyyid Abdülmâcid. Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Hadîsiyye. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1428/2007.
• el-Ğumârî, Ahmed b. Muhammed b. Sıddîk. el-Müdâvî li-‘İlâli’l-Câmi‘i’s-Sağîr ve Şerhayihi’l-Münâvî. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Küttâbî, 1417/1996.
• el-Ğumârî, İbrâhîm b. Sıddîk. İlmü ‘İlâli’l-Hadîs min Kitâbi Beyâni’l-Vehm ve’l-Îhâm li’l-İmam İbnü’l-Kattân el-Fâsî. 2 Cilt. el-Mağribe: el-Me’mûretü’l-Meğribiyye li’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1415/1994.
• el-Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn ma‘a Ta‘lîkât ez-Zehebî. thk. Mustafa Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• el-Hattâbî, Hamd b. Muhammed. Garîbü’l-Hadîs. thk. Abdülkerîm el-Ġarbâvî. 3 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1402/1982.
• el-Heytemî, Nûreddîn Ali b. Ebû Bekir. Mecmau’z-Zevâid ve Menbau’l-Fevâid. thk. Husâmuddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1415/1994.
• el-Huveynî, Ebû İshâk. İs‘âfü’l-Lebîs bi-Fetâvâ’l-Hadîs (el-Fetâvâ’l-Hadîsiyye). 4 Cilt. Kahire: Dârü’t-Takwâ, 1432/2011.
• el-İşbîlî, Abdülhak b. Abdurrahmân. el-Ahkâmü’l-Vüstâ. thk. Hamdî es-Selfî - Subhî es-Sâmerrâî. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1416/1995.
• el-Kârî, Mollâ Ali b. Sultan Muhammed el-Haravî. el-Ehâdîsü’l-Kudsiyye’l-Erba‘în. thk. Ebû İshâk el-Huveynî. Cidde: Mektebetü’s-Sahâbe, t.y.
• el-Münâvî, Zeynedîn Muhammed Abdurraûf b. Ali. Feyzü’l-Kadîr Şerhu’l-Câmi‘i’s-Sağîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyye’l-Kübrâ, 1356/1937.
• el-Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ el-Mekkî. ed-Duafâü’l-Kebîr. thk. Abdü’l-Mu‘tî Kıl‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1404/1984.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriya Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ Şerhu’l-Mühezzeb. 9 Cilt. Kahire: el-Menîriyye, 1347/1928.
• er-Râzî, Abdurrahmân b. Ebî Hâtim Muhammed b. İdrîs et-Temîmî. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. 9 Cilt. Haydarâbâd Dekken: Matbaatü Meclisi Dâireti’l-Ma‘ârif, 1371/1952.
• es-Sehâvî, Şemseddîn Muhammed b. Abdürrahmân b. Muhammed b. Ebî Bekir. Fethu’l-Muğîs bi-Şerhi Elfiyeti’l-Hadîs li’l-Irâkî. thk. Ali Hüseyn Ali. 4 Cilt. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1424/2003.
• et-Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb eş-Şâmî et-Taberânî. el-Mu‘cemü’l-Kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selfî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, t.y.
• et-Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Şâkir ve diğerleri. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Baskı, 1395/1975.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz. el-Muğnî fi’d-Duafâ. thk. Nûreddin Itr. 2 Cilt. Katar: Dârü İhyâi’t-Turâs, t.y.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz. Mîzânu’l-İ‘tidâl fî Naḳdi’r-Ricâl. thk. Ali el-Becevî. 4 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Ma‘rife li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 1383/1963.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. İbnü’l-Kattân’a Cevap, Kitâbı Beyânu’l-Vehm ve’l-Îhâm’da. thk. Halid el-Mısrî. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse, 1426/2005.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyerü A‘lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût ve diğerleri. 25 Cilt. Beyrut: er-Risâle, 3. Baskı, 1405/1985.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî el-Kurtubî. et-Temhîd limâ fî’l-Muvatta’ minel-meânî ve’l-esânîd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf ve diğerleri. 17 Cilt. Londra: Müessesetü’l-Furkân li’l-Turâs el-İslâmî, 1438/2017.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl. thk. Âdil Abdulmevcûd ve Ali Muavvaz. 9 Cilt. Beyrut: el-Kütüb el-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Ali b. el-Hasen b. Hebetullah eş-Şâfiî. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Ömer el-Amrâvî. 80 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1416/1995.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ el-Kazvînî er-Râzî. Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luğa. thk. Abdüsselâm Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. et-Telhîsü’l-Habîr fî Tahrîci Ahâdîsi’r-Râfi‘i’l-Kebîr. thk. Hasan Kutub. 4 Cilt. Kahire: Müessesetü Kurṭuba, 1416/1995.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Suriye: Dârü’r-Reşîd, 1406/1986.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. Halîl Şîhâ ve diğerleri. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1417/1996.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî el-Büstî. Kitâbü’l-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Duafâ ve’l-Metrûkîn. thk. Mahmûd Zâyid. 3 Cilt. Halep: Dârü’l-Vaî, 1396/1976.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân et-Temîmî el-Büstî. es-Sikât. 9 Cilt. Haydarâbâd Dekken: Dâiretü’l-Ma‘ârif el-Osmaniyye, 1393/1973.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk es-Sülemî en-Nîsâbûrî. Sahîh İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, t.y.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnaût ve diğerleri. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukarrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 3. Baskı, 1415/1994.
• İbn Maîn, Ebû Zekeriya Yahyâ b. Meîn b. Avn b. Ziyâd b. Biştâm b. Abdurrahmân el-Merî. Târîhu İbn Meîn, Rivâyetü İbn Muhrez. thk. Muhammed el-Kassar. 2 Cilt. Dımaşk: Mecmau’l-Lugati’l-Arabiyye, 1405/1985.
• İbnü’l-Kattân, Ali b. Muhammed b. Abdülmelik el-Fâsî. Beyânü’l-Vehm ve’l-Îhâm fî Kitâbi’l-Ahkâm. thk. Hüseyin Âit Saîd. 6 Cilt. Riyad: Dârü’t-Tıybe, 1418/1997.
• İbnü’l-Medînî, Ali b. Abdullah b. Ca‘fer es-Sa‘dî. Suâlât Muhammed b. Osman b. Ebî Şeybe li-Ali b. el-Medînî. thk. Muvaffak Abdülkadir. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1403/1983.
• İbnü’l-Mübârek, Abdullah b. el-Mübârek el-Mervezî. ez-Zühd ve'r-Rekâik. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. Hindistan: Mecmau İhyâi’l-Meârif, t.y.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ömer b. Ali b. Ahmed eş-Şâfiî el-Mısrî. el-Bedrü’l-Münîr fî Tahrîci’l-Ahâdîsi’l-Eseriyyeti’l-Vâki‘ati fî’ş-Şerhi’l-Kebîr. thk. Mustafa Ebû’l-Gıyt ve diğerleri. 9 Cilt. Riyad: Dârü’l-Hicre, 1425/2004.
• İbnü'l-Esîr, el-Mübârek b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî Garîbi'l-Hadîs ve'l-Eser. thk. Tâhir ez-Zâvî - Mahmûd et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1399/1979.
• Moğulṭây, Alâuddîn b. Ḳılıç. el-İ‘lâm bi-Sünnetihi ‘Aleyhi’s-Salâtü ve’s-Selâm Şerhu Süneni İbn Mâce. thk. Ahmed Ebû’l-Aynîn. 5 Cilt. Dakahliyye: Dârü İbn Abbâs, 2. Baskı, 1427/2007.
• Moğulṭây, Alâuddîn b. Ḳılıç. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk. Muhammed Osman. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1432/2011.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîh-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâhu, 1374/1955.
• Tahhan, Mahmûd Ahmed ve diğerleri. "Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Hadîsiyye". el-Şerîa ve Dirâsât İslâmiyye Mecmuası 13/36 (1 Ocak, 1998). https://doi.org/10.34120/jsis.v13i36.1267.