حياة الحسن بن زياد أحد تلامذة أبي حنيفة ومكانته في علم الحديث

Yıl 2024, Sayı: 13, 362 - 388, 31.12.2024

Aşur Akyol

https://doi.org/10.61218/hadith.1568346

Öz

الحسن بن زياد اللؤلؤي، أحد الفقهاء والمحدثين البارزين في المذهب الحنفي، عاش في القرن الثاني الهجري. وُلد في الكوفة حيث بدأ طلب العلم، وتتلمذ على يد الإمام أبي حنيفة وأبي يوسف وزفر بن الهذيل وغيرهم من العلماء البارزين في ذلك العصر، مما مكّنه من التعمق في الفقه والحديث. خلال فترة توليه القضاء، عُرف بعدله وحرصه، وتميز بأسلوبه الحذر في إصدار الفتاوى، مما جعله محط الأنظار بين علماء المذهب. ساهم بعلمه وبحوثه بشكل كبير في عملية تشكّل المذهب الحنفي، مع التركيز على مجالي الفقه والحديث. ومع ذلك، فإن الدراسات المتعلقة بمكانته في علم الحديث قليلة، حيث انصبت معظم الأبحاث على الجانب الفقهي من شخصيته. وانطلاقاً من هذا النقص، تناولت الدراسة مكانته في علم الحديث، وتقييم العلماء الآخرين له، ووضعه من حيث الجرح والتعديل.
نشأ الحسن بن زياد في فترة انتقالية بين الحكم الأموي والعباسي، وهي حقبة شهدت تحولات سياسية واجتماعية وعلمية كبيرة. ويُعتقد أنه وُلد عام 116 هـ (734 م)، وواصل طلب العلم في الكوفة وبغداد، حيث تتلمذ على يد الإمام أبي حنيفة وأبي يوسف وزفر بن الهذيل وداود الطائي. بلغ مرتبة الاجتهاد في الفقه، وبرز بأسلوبه المميز في استخدام الرأي وبنهجه النقدي، مع إيلاء أهمية كبيرة لتعليم العلوم. في عام 194 هـ، عُيّن قاضياً في الكوفة، لكنه طلب إعفاءه من المنصب بسبب خشيته لله وحرصه الشديد. عُرف الحسن بن زياد بمواقفه الأخلاقية واحترامه الكبير لأهل العلم، كما تميز بجهوده في الحفاظ على إرث أستاذه أبي حنيفة. وتوفي عام 204 هـ (819 م)، مخلّفاً مثالاً يُحتذى به في الانضباط العلمي والأخلاقي.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الفقه, حسان بن زياد, المذهب الحنفية, أهل الرأي

The Life of Hasan b. Ziyad, a Student of Abu Hanifa, and his Position in the Science of Ḥadīth

Öz

Hasan b. Ziyâd al-Lu’lu’î (d. 204/819) holds a significant position in the fields of jurisprudence and hadith as one of the prominent imams of the Hanafi school of thought. Living in the second century of the Hijri calendar, Hasan b. Ziyâd studied jurisprudence under Abu Hanifa for many years and played an influential role in shaping the Hanafi madhhab. Although he was one of Abu Hanifa’s foremost students in hadith transmission, only a few of his narrations were recorded in written works. His contributions to hadith studies were highly esteemed by other scholars of his time. His profound knowledge of hadith and his works, particularly his al-Musnad, significantly contributed to the development of the Hanafi school and the training of notable hadith scholars. This study aims to examine Hasan b. Ziyâd’s position in the science of hadith and evaluate the impact of methodological differences between the Ahl al-Ra’y and Ahl al-Hadith on the criticism he faced. The research will explore his life and scholarly personality, along with his students, teachers, and the views of contemporary scholars, to ascertain his place in the field of hadith. The data will be analyzed using an analytical method, utilizing both classical sources and contemporary literature.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Fiqh, Hasan b. Ziyâd, Hanafi Madhhab, Ahl al-Raʼy

Ebû Hanîfe’nin Öğrencilerinden Hasan b. Ziyâd’ın Hayatı ve Hadis İlmindeki Yeri

Öz

Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî (ö. 204/819), Hanefî mezhebinin önde gelen imamlarından biri olarak fıkıh ve hadis ilminde önemli bir yere sahiptir. Hicrî ikinci asırda yaşayan Hasan b. Ziyâd, uzun yıllar Ebû Hanîfe’den fıkıh tahsil etmiş ve mezhebin şekillenmesinde etkin rol oynamıştır. Ebû Hanîfe'nin öğrencileri arasında hadis rivayetinde önde gelenlerden biri olmasına rağmen yazılı eserlerde hadislerinden çok azı kaydedilmiştir. Hadis alanındaki çalışmalarıyla dönemin diğer âlimleri tarafından takdir edilmiştir. Onun derin hadis bilgisi ve bu alanda yazdığı el-Müsned adlı eseri ve çalışmaları, Hanefî mezhebinin gelişimine büyük katkı sağlamış ve önemli hadis âlimleri yetiştirmiştir. Bu makale, Hasan b. Ziyâd’ın hadis ilmindeki konumunu ele almakta, ehl-i rey ve ehl-i hadis arasındaki metodolojik farklılıkların onun cerhine etkisini değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada Hasan b. Ziyâd’ın hayatı ve ilmî kişiliği yanında, öğrencileri, hocaları ve dönemin âlimlerinin görüşleri çerçevesinde hadis ilmindeki yeri tespit edilecektir. Veriler, klasik kaynaklar ile çağdaş literatürden faydalanılarak değerlendirilecek ve analitik bir yöntemle yorumlanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Fıkıh, Hasan b. Ziyad, Hanefi Mezhebi, Ehl-i Rey

Teşekkür

teşekkürler Abdulvehap hocam

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü Ahmed b. Hanbel. nşr. Şu‘ayb el-Arnaût. Beyrut, y.y., 1995.
• Akyol, Aşur. Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî ve Hadis İlmindeki Yeri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ʿilmi’r-rivâye. nşr. Ebû Abdullah es-Sevratî – İbrâhim Ḥamdî el-Medenî. Medine, el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, ts.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîḫu Bağdâd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Bayraktutar, Muammer. “Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi Hicrî İlk Üç Asır”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Aralık 2014), 273-281.
• Bedr, Fahriye Muhammed Alî. el-Aḥkâmü’l-fıḳhiyye elletî ḫâlefe fîhâ el-Hasen b. Ziyâd el-Lü’lüî eimmete’l-mezhebi’l-Hânefî. Kudüs: Kudüs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012/1434.
• Beyhaḳī, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Alî. es-Sünenü’l-kebîr. thk. Abdullah b. Abdulmuhsîn et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Merkezi Ḥicri li’l-Büḥûsi ve’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 2011/1432.
• Cerrahoğlu, İsmail. “İbn Cüreyc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/404-406. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Çoban, Ramazan. Ebû Hanîfe Müsnedleri ve Hârizmî’nin Câmiu’l-Mesânîd’i. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Debbâğ, Abdussettâr Ḥâmid. el-Hasen b. Ziyâd ve fıkḥuhû beyne muâṣırîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İsḥâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen-i Ebû Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Aṣriyye, t.s.
• Ergüven, Nizamettin. “Hanefî Mezhebi Âlimlerinden Hasan B. Ziyâd el-Lü’lüî’nin Muâmelât ve Ukûbât Konusunda, Mezhebin İlk Üç İmamına (Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, İmam Muhammed) Muhalif Görüşleri (Serahsî’nin el-Mebsût Eseri Ekseninde)". Dicle İlahiyat Dergisi 27/2 (2022), 529-561.
• Ergüven, Nizamettin. “Hasan B. Ziyâd el-Lü’lüî’nin İbadetler Konusunda, Hanefî Mezhebinin İlk Üç İmamına (Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed) Muhalif Görüşleri (Şemsüleimme es-Serahsî’nin el-Mebsût Eseri Ekseninde)”. Şırnak İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (Aralık 2022), 159-188.
• Gözübenli, Beşir. “Hasan b. Ziyâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/361-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ḥâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Âdil Murşid, Ahmed Berhûm, Muhammed Kâmil Karâ Belî, Sa‘îd el-Leḥḥâm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâle el-‘Âlemiyye, 2018/1439. Hasan, Hasan İbrâhim. İslam Tarihi. 10 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1991.
• Hatipoğlu, İbrâhim. “el-Müsned”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/101-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ḫâvârizmî, Ebü’l-Müeyyed Muhammed b. Mahmûd. Câmi‘u’l-mesânid. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts. Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân el-Heysemî. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1967.
• İbn ‘Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. ‘Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭa’ mine’l-me‘ânî ve’l-esânîd, nşr. Mustafa b. Ahmed el-Alevî – M. Abdülkebîr el-Bekrî. Mağrib: y.y., 1967/1387.
• İbn Abdirabbih Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Ḥabîb el-Ḳurṭubî el-Endelüsî. el-ʿİḳdü’l-ferîd. 6 cilt. Beyrut: y.y., 1989.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İḥyâi’t-Türasi’l-‘Arabî, 1952.
• İbn Ḥacer, Ebü’l-Faḍl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-‘Asḳalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 23 Cilt. Kahire: Matbaʿatü’l-Ḥayriyye, 1907.
• İbn Ḥacer, Ebü’l-Faḍl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-‘Asḳalânî. Lisânu’l-mîzân. 7 Cilt. Haydarabat: Matbaʿatü’l-Meclis-i Dâireti’l-Ma‘ârifi’n-Nizâmiyye, ts.
• İbn Ḥibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ḥibbân b. Ahmed el-Büstî. es̱-S̱iḳāt, 9 Cilt. Haydarabat: Matbaʿatü Meclisi Dâirâti’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Ḳāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. Tâcü’t-terâcim. thk. İbrâhim Sâlih. Dimaşk: Dâru’l-Me’mun li’t-Türas, 1992.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist, thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y., 1971.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdirrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Esmâʾü’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-vaḍḍâʿîn (vâḍiʿîn) ve ẕikrü men cereḥahüm mine’l-eʾimmeti’l-kibâri’l-ḥâfıẓîn. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullâh Ḳādı. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1986.
• Kâtip Çelebi, Hacı Ḫalîfe Mustafa b. Abdillâh. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. haz. M. Şerafettin Yaltkaya. 2 Cilt. İstanbul: MEB. Yayınları, 1971.
• Kerderî, Hâfıẓüddîn Muhammed b. Muhammed b. Şihâb el-Ḫârizmî el-Bezzâzî. Menâḳıbü’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1981.
• Kesgin, Salih. “Metin Tenkidi ve Cerh-Tadil Âlimlerine Göre Hadis Ravileri Hakkında Verilen Hükümle İlişkisi”. İnsan Ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (2016), 1186-1223.
• Kevserî, Muhammed Zâhid b. el-Hasan b. Alî Zâhid. el-İmta‘ bi Sîreti İmâmeyn Ḥasan b. Ziyâd ve Ṣaḥibihi Muhammed b. Şuca‘. Kahire: Matbaʿatü’l-Envâr, 1949.
• Kevserî, Muhammed Zâhid b. el-Hasan b. Alî Zâhid. Teʾnîbü’l-Ḫaṭîb ʿalâ mâ sâḳahû fî tercemeti Ebî Ḥanîfe mine’l-ekâẕîb. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1981.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülḳādir b. Muhammed b. Muhammed el-Mısrî. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. thk. Abdulfettâḥ Muhammed el-Ḥulv. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1993.
• Leknevî, Ebü’l-Ḥasenât Muhammed Abdülḥay. el-Fevâidu’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1960.
• Nâṭıfî, Ahmed b. Muhammed b. Ömer. el-Ecnâs fî furûi’l-fıkhi’l-Ḥanefî. nşr. Abdullâh b. Sa‘d - Kerim b. Fuâd. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Me’sûr, 2016.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb b. Alî. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Kemal Yûsuf Hût. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Seḳāfiye, 1985.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arka Plan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1990. Özel, Ahmed. Hanefî Fıkıh Âlimleri. Ankara: TDV. Yayınları, 1990.
• Özdemir, Veysel. “Cerh Tadil İlminde Müteşeddit ve Mütesâhil Âlimler ve Değerlendirmelerinden İstifadede Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (2014), 128-175.
• Özsoy, Abdulvahap. “Hadis Değerlendirmelerinde Bütünlük”. Hadis Tetkikleri Dergisi 2 (2005), 185-187.
• Özşenel, Mehmet. “Hadislerin Tasnifinde Ebû Hanîfe’nin Rolü”, İmam-ı Azam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri 16-19 Ekim 2003. nşr. İbrâhim Bağdâdîoğlu. 2/353-360. Mudanya/Bursa: y.y., 2005.
• Ṣaymerî, Ebû Abdillâh el-Hüseyin b. Alî b. Muhammed. Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih. thk. Ebü’l- Vefâ el-Efgānî. Beyrut: y.y., 1976.
• Seraḫsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Uṣûlü’s-Serahsî. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efğânî. Beyrut: y.y., 2021.
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-Türasi’l-‘Arabî. çev. Mahmud Fehmi Hicâzî. Riyad: y.y., 1984. (Fıkıh Cildi).
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferḳad. el-Aṣl. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1990.
• Tehânevî, Zafer Ahmed b. Latîf el-Osmânî. İʿlâʾü’s-sünen. thk. Abdülfettaḥ Ebû Gudde. Karaçî: İdâretü’l-Kur’an, ts.
• Temîmî, Taḳıyyüddîn b. Abdilkādir ed-Dârî el-Gazzî el-Mısrî. eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. Abdülfettaḥ Muhammed Ḥulv. 4 Cilt. Riyad: Dâru’r-Rifâî, 1983.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. ‘Amr b. Mûsâ. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. thk. A. Emin Kalâcî. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 1984.
• Vekî, Ebû Bekr Muhammed b. Ḥalef b. Ḥayyân Muhammed b. Ḥalef. Aḫbârü’l-ḳuḍât ve tevârîḫuhüm. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, ts.
• Ya‘kūbî, İbn Vâḍiḥ Ahmed b. İshâk b. Ca‘fer. Târîḫu’l-Yaʿḳūbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣadr, ts.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48, İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yılmaz, Okan Kadir. İlk Tedvin Döneminde Hanefî Mezhebi Literatürünün Kayıp Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Yiğit, İsmâil. “Emevîler’”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/87-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yüksek, Hayyire - Gültekin, Ayşe. “Hasen b. Ziyâd’ın Müsned’inde Yer Alan Mürsel Rivayetler”. Süleyman Demirel İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/2 (2021), 52-73.
• Yüksek, Hayyire. Zâhid el-Kevserî’nin ‘el-İmta’ Adlı Eserinde Yer Alan ‘Müsnedü Ebî Hanîfe li’l-Hasen b. Ziyâd’daki 60 Hadisi Şerifin Tahrici ve Değerlendirilmesi. Uşak: Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikī. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife li’ṭ-Tabâ‘a ve’n-Neşr, 1963/1382.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fâriḳī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şu‘ayb el-Arna‘ût. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fâriḳī. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî, 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1993.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî Fâriḳī. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1996).
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdillâh b. Yûsuf b. Muhammed. Naṣbü’r-râye li-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İḥyâi’t-Turasi’l-‘Arabî, 1987.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-Ziriklî ed-Dımaşkī. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳīn. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1986.