The Ḥadīth Scholars of Shīraz and The Classicization of a Collection: ʿAlī b. Mubārakshāh’s Transmission Network

Yıl 2025, Sayı: 14, 164 - 189, 31.07.2025

Selim Demirci

https://doi.org/10.61218/hadith.1698755

Öz

This article focuses on the historical role of Shiraz—a city often overlooked in the historiography of hadith—and particularly on one of its prominent ḥadīth scholars, ʿAlī b. Mubārakshāh al-Ṣiddīqī al-Shīrāzī, in the transmission of Mishkāt al-Maṣābīḥ. Although the city of Shīraz has been the subject of research with its various features, it has not been considered an important center for the science of hadīth, despite being a town where scholars such as Ibn al-Jazari, al-Fīrūzābādī, and al-Jurjānī engaged in scholarly activities. In fact, it has seldom been mentioned as a city contributing notably to ḥadīth transmission. Specifically, the activities and scholarly milieu of ʿAlī b. Mubārakshāh—who received Mishkāt al-Maṣābīḥ directly from its author, al-Khaṭīb al-Tabrīzī, and played a crucial role in its subsequent transmission—have been largely neglected in academic research. The aim of this study is not only to demonstrate the importance of Shiraz in the history of ḥadīth and to determine ʿAlī b. Mubārakshāh’s role in the transmission of a specific work, but also to highlight the historical significance of the scholars who conveyed the Mishkāt ijāzāt, which serve as the primary sources of information regarding ʿAlī b. Mubārakshāh. Although some biographical sources have been consulted during the preparation of this article, the central figures could only be identified through chains of transmission found in the ijāzāt. Consequently, the data extracted from these ijāzāt and their subsequent analysis constitute the primary means by which the role of ʿAlī b. Mubārakshāh and the position of Shiraz in ḥadīth history have been clarified. Moreover, in light of these ijāzāt, it has been concluded that during the 10th and 11th centuries AH, the Hijaz played a critical role not only in the transmission of primary ḥadīth sources but also in the dissemination of secondary compilations such as Mishkāt al-Maṣābīḥ.

Anahtar Kelimeler

Hadith , ʿAlī b. Mubarakshah , Shīrāz , Mishkāt , al-Khaṭīb al-Tabrīzī , Sharaf al-Dīn al-Ṭībī

Şîraz’ın Hadisçileri ve Bir Derlemenin Klasikleşmesi: Ali b. Mübârekşâh’ın Aktarım Ağı

Öz

Bu makale, hadis tarihinde genellikle ön plana çıkarılmayan Şîraz ve bu beldede yetişmiş önemli hadis âlimlerinden birisi olan Ali b. Mübârekşâh es-Sıddîkî eş-Şîrâzî’nin Mişkâtü’l-Mesâbîh’in aktarımındaki tarihsel rolüne odaklanmıştır. Şîraz şehri çeşitli özellikleriyle araştırmalara konu edilse de İbnü’l-Cezerî, Fîrûzâbâdî ve Cürcânî gibi âlimlerin ilmî faaliyette bulunduğu bir belde olmasına rağmen hadis ilmi açısından önemli bir merkez olarak görülmemiştir. Özellikle Mişkâtü’l-Mesâbîh’i, müellifi el-Hatîb et-Tebrîzî’den doğrudan rivayet eden ve eserin sonraki kuşaklara aktarılmasını sağlayan kimse olan Ali b. Mübârekşâh’ın, faaliyetleri ve yakın çevresi de ilmî çalışmalarda dikkate alınmamıştır. Elinizdeki çalışmanın amacı sadece Şîraz şehrinin hadis tarihi açısından önemini ortaya koymak ve Ali b. Mübârekşâh’ın bir kitabın aktarımındaki rolünü tespit etmek değildir. Aynı zamanda Ali b. Mübârekşâh ile ilgili ana verilerin kaynağı olan Mişkât icazetlerini aktaran âlimlerin tarihsel rolünü vurgulamak da çalışmanın hedeflerindendir. Zira bu makale hazırlanırken bazı biyografik kaynaklar incelenmiş olsa da ana figürler ancak icazet silsilelerinden tespit edilebilmiştir. Dolayısıyla icazetlerden toplanan bu veriler ve onların değerlendirilmesi Ali b. Mübârekşâh’ın ve Şîraz’ın hadis tarihindeki konumunu belirginleştirmenin temel aracı olmuştur. Ayrıca icazetler ışığında Hicaz’ın, hicrî 10. ve 11. yüzyıllarda sadece temel kaynakların değil Mişkât gibi ikincil hadis kaynaklarının aktarımında da kritik bir rol oynadığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Ali b. Mübârekşâh , Şîraz , Mişkât , Tebrîzî

علماء الحديث في شيراز وتَكَلُّسُ مجموعٍ حديثي: شبكة الإسناد لعلي بن مبارك شاه

Öz

برزت في دراسات تاريخ علم الحديث الشريف كثير من المدن الإسلامية على أنها رائدة في هذا المجال بفضل شهرة محدثيها، بينما لم تحظ مدن أخرى بالاهتمام الكافي فلم تأخذ نصيبها من الدراسة. وفيما بين أيدينا بحث يجلّي جهود محدثي منطقة شيراز وما حولها، والتي لم تُتناول من قبل. وتأتي أهمية هذا البحث في التركيز على دور علي بن مبارك شاه الصدّيقي الشيرازي (ت. ٧٦٦هـ/١٣٦٤م) في نقل كتاب “مشكاة المصابيح”، الذي يحتل مكانة مرموقة في علم الحديث. وقد تلقى علي بن مبارك شاه الكتاب بكامله من مؤلفه الخطيب التبريزي (ت. بعد 740هـ/1340م) ونقله لتلاميذه، مما يجعله الراوي الوحيد لهذا الكتاب وفقًا لما وقفنا عليه من المصادر. كما أن حضور شرف الدين الطيبي التبريزي (ت. 743هـ/1343م)، اللغوي، المفسر، شارح مشكاة المصابيح، في هذه الجلسات يعطي أهمية بالغة في فهم شبكة العلاقات بين علماء المنطقة.

Anahtar Kelimeler

الحديث , علي بن مبارك شاه , شيراز , مشكاة , التبريزي

Kaynakça

• Abdülaziz, Dihlevi. Büstanul Muhaddisîn. çev. Ali Osman Koçkuzu. Ankara: TDV, 1986.
• Abdülhak Dihlevî, Ebü’l-Mecd Abdülhak b. Seyfiddîn b. Sa‘dillâh. Lemaʿâtü’t-tenḳīḥ fî şerḥi Mişkâti’l-Meṣâbîḥ. thk. Takıyyuddin En-Nedvi. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2020.
• Abdülhay, el-Hasenî. Nüzhetü’l-ḫavâṭır ve behcetü’l-mesâmiʿ. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1999.
• Ali el-Kârî, Alî b. Sultân Muhammed. Mirḳātü’l-Mefātīḥ Şerhu Mişkāti’l-Meṣābīḥ. thk. Cemāl ʿÎtânî. 11 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Ayaz, Kadir. “Zâhid el-Kevserî’nin İcâzetnâmesinde Yer Alan İsnadların Osmanlı Anadolu’sundaki Tarihçesi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi - Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2015), 63-102.
• Demirci, Nur Kübra. Memlükler Döneminde Kıraat İlmi Kahire ve Dımaşk Özelinde. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2024.
• Demirci, Selim. “Bir Tedris Metni Olarak Mişkâtü’l-Mesâbîh”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2021), 251-273.
• Demirci, Selim. “el-Hatîb et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Mesâbîh’i Üzerine”. Hadis Tetkikleri Dergisi 12/2 (2014), 95-113.
• Demirci, Selim. Kriz Döneminde Hadis ve Yorum Haçlı ve Moğol Saldırıları Gölgesinde Hadis Âlimleri. İstanbul: İLEM, 2020.
• Emiroğlu, Nagihan. Türk (Bahrî) Memlükler Döneminde Hadis İlmi. İstanbul: Timaş Akademi, 2023.
• Füllânî. Ḳaṭfü’s̱-s̱emer fî refʿi esânîdi’l-muṣannefât fi’l-fünûn ve’l-es̱er. thk. Âmir Hasan Sabrî. Mekke: Dâru’ş-Şurûk, 1984.
• Gülsüm el-Müheyrî. Medresetu’l-ḥadīs̠ fi’l-Hind. Abu Dabi: Mektebetü İbn Kayyim, ts.
• Hâdî b. Kâid. “el-Muhaddis Mirekşâh Menhecühü ve Masâdiruhu fî Şerhihi Kitâbi’ş-Şemâil li’l-İmâmi’t-Tirmizî”. Mecelletü’l-Ulûmi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâiyye 1/3 (2017), 141-150.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-mieti’s-sâmine. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• İbn Hacer el-Heytemî. Sebetü’l-İmam Şeyhi’l-İslâm İbn Hacer el-Heytemî el-Mekkî. thk. Emced Reşîd. Ammân: Darü’l-Feth, 2014.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Miftâḥu’l-Ḥıṣni’l-ḥaṣîn. Erişim 26 Nisan 2025. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/173476
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî. Ẕâtü’ş-şifâʾ fî sîreti’n-nebiyyi’l-Muṣṭafâ ve aṣḥâbihi’l-erbaʿati’l-ḫulefâʾ. thk. Hâyif en-Nebhân. Kuveyt: Dârü’z-Zâhiriyye, 2017.
• İbrahim b. Ahmed el-Amâsî. Tercüme-i Şakâ’ik-i Nu‘mâniyye. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığ, 2021.
• Kutlay, Halil İbrahim. el-İmâm ʿAlî el-Ḳārî ve es̱eruhû fî ʿilmi’l-ḥadîs̱. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• Muhammed Âşık. el-ʿAnâkîdü’l-gâliye mine’l-esânîdi’l-’âliye. Karaçi: Mektebetü’ş-Şeyh Muhammed Yahya, 1408.
• Muhammed Yasin, Ebü’l-Feyz İsa el-Mekkî. Esânîdü’l-Fakih Ahmed b. Muhammed İbn Hacer el-Heytemî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2008.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn b. Fazlillâh b. Muhibbillâh. Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. Kahire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1284.
• Nesîmüddîn Mîrekşâh eş-Şîrâzî. Şerhü’ş-Şemâil (Tahkîk). Mekke: Câmiatü Ummi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1437.
• Özcan, Azmi. “Müttakî el-Hindî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/222-223. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özçelik, Sait. İbn Hacer el-Heytemî’nin Fethu’l-ilâh fî şerhi’l-Mişkât’ındaki Şerh Metodu ve Hadis Şerh Geleneğindeki Yeri. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Doktora Tezi, 2024.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Düşüncenin Havzaları: İslam Düşünce Tarihinde Başlıca İlim ve Kültür Havzaları”. Erişim 27 Nisan 2025. https://islamdusunceatlasi.org/dusuncenin-havzalari-islam-dusunce-tarihinde-baslica-ilim-ve-kultur-havzalari
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Sahib Âlim el-Azamî en-Nedvî. “el-Hayâtü’d-Dîniyye ve’l-İlmiyye fi’l-Harameyni’ş-Şerîfeyn fi’l-Karni’l-Âşir el-Hicrî: Dirâse Tarîhiyye fî Davi Zâdi’l-müttakîn fî sülûki tarîki’l-yakîn”. el-Câmiatü’l-İslâmiyye Mecelletü ed-Dirâsâti’l-İslâmiyye 54/3-4 (2019), 9-75.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmiʿ. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayât, ts.
• Sıddîk Hasan Han, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Bahâdır. Ebcedü’l-ʿulûm. thk. Abdülcebbâr Zekkâr. 3 Cilt. Dımaşk: Menşûratü Vizâreti’s-Sekâfe, 1978.
• Şah Veliyyullah Dihlevî, Ahmed b. Abdirrahîm b. Vecîhiddîn. İthâfü’n-nebîh fî mâ yahtâcü ileyhi’l-muhaddis ve’l-fakîh. çev. Muhammed Üzeyir Şems (Urduca’dan Arapça’ya). Lahor: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 2003. Ünal, İsmail Hakkı. “Dihlevî, Abdülhak b. Seyfeddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 9/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ziriklî, Ḫayruddīn b. Maḥmūd. el-A‘lām: Ḳāmūsu Terācim li-Eşheri’r-Ricāl ve’n-Nisāʾ mine’l-ʿArab ve’l-Musteʿrabīn ve’l-Musteşriḳīn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 2002.