Erken Dönem Eş‘arî Düşünce Sisteminde Allah Tasavvuru

Yıl 2022, Sayı: 1, 45 - 74, 31.12.2022

Mehmet Keskin

Öz

İslam Düşünce Tarihinde her ne kadar İslam dairesi içinde mütalaa edilen mezheplerin birbirine
benzer Allah tasavvurları var ise de izahta ve detaylarda bazen ana hatlarda belirgin bazen de detayda açık
bir şekilde birbirlerinden farklı ve kendine özgü anlayışları mevcuttur. Şüphesiz Eş‘arîlğin de kendine has bir
Allah tasavvuru vardır. Doğduğu günden beri İslam dünyasında yükselişini sürdüren ve neredeyse Ehl-i
Sünnet kelamı yahut inancı denildiğinde ilk akla gelen mezhep Eş‘arîliktir. Kendisini Ehli Sünnet’in temsilcisi
gören muhatapları tarafından önemsenen ve Müslüman toplumun kahir ekseriyetinin benimsediği, Malikilik
ve Şafiilik gibi iki fıkhi mezhep ve birçok tarikatın itikatta kendisine intisap ettiği bir mezhep olan Eş‘arîliğin
İslam inancının en temel ve ilk esası olan tevhide bakışı önem arz etmektedir. Tevhidin özü şüphesiz ki Allah
tasavvuru oluşturur. Bu Makalede Eş‘arîlğin kurucusu olarak kabul edilen İmam Eş‘arî başta olmak üzere
erken dönem Eş‘arîlik olarak nitelenebilen ilk dönem veya klasik dönemin ilk üç-dört nesil Eş‘arîlerin Allah
tasavvuru incelenmiştir. Bu çalışma konuyu anlamayı ve objektif olarak ortaya koymayı gaye edinmektedir.
Bu gayeye matuf olarak çalışmada tasviri/betimleyici metodun kullanılması ve “neyse o” olarak incelenmesi
esas alınmıştır. Bu nedenle herhangi bir tenkide eleştiriye yahut dini açıdan doğrulama ve yanlışlamaya
gidilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Mezhep, Eş‘arî, Eş‘arîlik, Eş’ariler, Erken Dönem, Allah Tasavvuru

Kaynakça

• Adududdin el-İci, Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fi ilmi’l-kelâm. Beyrut: ts.
• el-Bağdâdî, Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed. Usûlü’d-din. Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 3. Basım, 1981.
• el-Bâkıllânî, Kâdi Ebu Bekr b. Tayyib. el-İnsâf. thk. İmaduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Alemü’lKutüb, 1986.
• el-Bâkıllânî, Kâdi Ebu Bekr b. Tayyib. Temhidu’l-evâil ve telhisu’d-delâil. thk. İmaduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Muessetü’l-Kutubu’s-Sakafiyye, 1987.
• el-Cüveynî, İmamu’l-Haremeyn Ebu’l-Muâlî Abdulmelik. Kitabu’l-irşad. thk. Es’ad Temim. Beyrut: Muessesetü’l-Kutübü’s-Sakafiyye, 1985.
• el-Cüveynî, İmamu’l-Haremeyn Ebu’l-Muâlî Abdulmelik. eş-Şamil fi usuli’d-dîn. Beyrut: Daru’lKütübi’l-İlmiyye, 1999.
• De Boer, T. J. The History of Philosophy in Islam. İngilizceye çev. Edward R. Jones, Darya Ganj. Delhi: Cosmo Puplication, 1983.
• Ebu Hanife. el-Fıkhu’l-ekber. thk. Zahid el-Kevserî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004 (el-Akaid ve’l-Kelam adlı mecmua içinde).
• el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne an Usuli’d-diyâne. nşr. Hammad b. Muhammed el-Ensari. Medine: Merkez Şuunu’d-Da’ve, 1409/1988.
• el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitabu'l-Luma' fi'r-red ala ehli'z-zeyğ ve'l-bida’. thk. Richard J. McCarthy. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katülikiyye, 1953.
• el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü'l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr Franz Steiner, 1980.
• el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Risale ila ehi’s-Sağr. thk. Muhammed Seyyid el-Celyend. Kahire: 1987.
• el-Gazzâlî, Ebu Hamid. el-İktisâd fi’l-i’tikâd. Beyrut: Daru'l Kütüb, 1988
• İbn Fûrek, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasan. Mucerredu makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’ari. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Darü’l-Maşrik, 1987.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. Şifâü’l-alîl. thk. Muhammed Bedruddin. Beyrut: Daru’l-Fıkr, 1978.
• İbn Kemal b. eş-Şerif. el-Musayere. İstanbul: Dersaadet, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim el-Harrani. Kutub ve resail ve fetâvâ İbn Teymiyye fi’lakide (Fetâvâ). thk. Abdurrahman Muhammed Kasım en-Necdi. Riyad: Mektebetu İbn Teymiyye ,ts.
• İbn Teymiyye. Minhacu’s-Sünneti’n-Nebeviyye. nşr. Muhammed Reşad Salim. Riyad: Muessesetü’l-Kurtuba, 1406/1986.
• İbn Teymiyye. en-Nubuvvât. Kahire: el-Matbatü’s-Selefiyye 1386/1966.
• İbn Teymiyye. Beyanu telbisi’l-Cehmiyye fi tesisi bide’ihimi’l-kelâmiyye. thk. Muhammed b. Abdurrahman b. Kasım. Mekke: Matbatü’l-Huküme, 1392.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebu'l-Hasan b. Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Taha Hüseynİbrahim Medkûr. Kahire: ts.
• el-Mağribî, Ali Abdulfettah. el-Fıraku'l-kelâmiyyeti'l-İslamiyye. Kahire: Mektebe Vehbe, 1986.
• el-Mâtürîdî, Ebu Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV, 2002.
• en-Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsıratü’l-edille fi usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Öz, Ruhullah. "Fahreddîn er-Razî’nin Tanrı Tasavvurunu Üzerine İnşa Ettiği Yedi Öncül", Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/22 (2019), 232-249.
• Öz, Ruhullah. Fahreddîn e-Râzî'nin Perspektifinden Antropomorfizm ve Tenzih. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Öz, Ruhullah, "Tevkîfîlik-Kıyâsîlik Bağlamında Molla Ahmed el-Cezerî’nin Esmâ Nazariyesi", Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/19 (2022), 161-185.
• er-Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Kelam’a Giriş el-Muhassal. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• er-Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mealimu Usûlü’d-dîn. Beyrut: ts. Subhâni, Cafer. Buhusun fi'l-milel ve'n-nihal. Kum: Lecne İdareti’l-Havze’l-İlmiyye bi Kum elMukaddese, 2. Basım, 1411/1990.
• eş-Şehrisrânî, Ebu'l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve'n-nihal, thk. Ahmed Fehmi, Beyrut: Daru’l-Kutub el-İlmiyye, 2. Basım, 1992/1413.
• eş-Şehrisrânî, Ebu'l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. Nihayetu’l-ikdâm fi ilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
• ez-Zehebî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. el-Uluvu li’l-Aliyi’l-Gaffâr. thk. Ebu Muhammed Eşref b. Abdulmaksud. Riyad: Mektebe Advâü’s-Selef, 1995.