Câhiliye Arapları’nın Ulûhiyet Anlayışını Etkileyen Faktörler ve Bunların Esmâ-i Hüsnâ Yoluyla Tashihi

Yıl 2023, Sayı: 3, 7 - 29, 30.12.2023

Metin Yurdagür

Öz

Konuya ilişkin hemen hemen bütün temel İslâmî kaynaklar ile bilimsel duyarlılığa sahip bir kısım müsteşriklerin tespitlerine göre, diğer Sâmî kavimler gibi Arapların da benimsedikleri en eski din, aslında “tevhîd” esasına dayanmaktaydı. Ancak Câhiliye döneminden günümüze kadar ulaşan çeşitli bilgi ve belgelerde Arapların ilk dinlerinin tevhîde dayalı olduğunu gösteren kesin bilgiler bulunmamaktadır. Bu yüzden özellikle İslâm’ın doğuşundan önceki târihî durumu ifade eden Câhiliye dönemi ile İslâm’ın zuhûr edip Hz. Peygamber tarafından tebliğ edilmeye başlandığı sırada Arap Yarımadası’nda yerleşik durumda olan müşrik Arapların benimsedikleri inançlar hakkında en sağlam, güvenilir ve ayrıntılı bilgilere biz, sadece Kur’ân-ı Kerîm’den ulaşmaktayız. Kur’an’a göre insan, “kendisini yaratan Yüce Zâtı bilip tanımak (mârifetullâh) ve O’na kulluk etmek (ubûdiyyet) için yaratılmıştır”. İnsanın yaratılış gayesi olan kulluk, “beşerî aklın Allah’ı tanıyıp bilmesi, irâdenin de O’na yönelip bağlanması”, kendisinde tabiî olarak mevcut olan “fıtratullah” (inanma yeteneği) sayesinde gerçekleşmektedir. İnsanın yaratılışında zâten başlangıçta mevcut olan bu temel inanma özelliği yanında ilâhî mesaja ve onun tebliğcisine düşen görev, kişiye uyarıcı, hatırlatıcı ve yol gösterici mâhiyette rol oynamaktır.İşte bu makalede, Kur’ân’ın nâzil olduğu dönemde Câhiliye Arapları’nın ulûhiyet anlayışını etkileyip şekillendiren Putperestlik, Mecûsîlik, Sâbiîlik, Hanîflik, Yahudilik ve Hristiyanlık gibi çeşitli din ve inançlar ile sosyal ve kültürel faktörler hakkında kısa ve öz temel bilgiler verilmiş, bunların etkisiyle müşriklerin zihninde yer etmiş olan “içi boş ve anlamsız bir tanrı tasavvuru”nun, Hz. Peygamber’in İslâm’ı ve Kur’ân’ı tebliğ etmeye başlamasının sonrasında, özellikle ilk nâzil olduğu bilinen âyetlerde yer alan Allah’ın “Rab”, “İlâh” ve “Rahmân” gibi ilâhî isimlerinin kullanılmasıyla nasıl anlamlı ve dolu hâle getirildiğine dikkat çekilmiş, bu bağlamda müşrik zihniyetin şirkten süratle uzaklaşıp tevhîde ulaşmasında Esmâ-i Hüsnâ’nın oynadığı rolün katkı ve öneminin de vurgulanmasına çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Hanîflik, Putperestlik, Yahudilik, Hristiyanlık, Sâbiîlik, Mecûsîlik, Esmâ-i Hüsnâ.

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet. “Gassânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/397-398. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ağırakça, Ahmet. “Nabatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Akay, Akif. İslam İnancında Şefaat. Ankara: Akçağ Yayınları, 2016.
• Albayrak, Kadir. “Keldânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/207-210. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Algül, Hüseyin. “Evs (Benî Evs)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/541-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Algül, Hüseyin. “Himyerîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/62-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Alıcı, Mustafa. “Şefaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/411-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Apak, Adem. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayat). İstanbul: Kuramer, 2017.
• Apak, Adem. “Tay (Benî Tay)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/187-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Apak, Adem. “Uzzâ”. Cahiliye Arapların İlahları. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. “Kelime-i Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/214-215. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Arslantaş, Nuh. Hz. Muhammed Döneminde Yahudiler. İstanbul: Kuramer, 2016.
• Arslantaş, Nuh. “Zûnüvâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/511-513. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Avcı, Casim. “Kaynukā‘ (Benî Kaynukā‘)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/88. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Avcı, Casim. “Kurayza (Benî Kurayza)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/431-432. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Avcı, Casim. “Tağlib (Benî Tağlib)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/374-375. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aydın, Fuat. “Nesr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/11. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Aydın, Mahmut. “Nâsıra”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/397-399. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydın, Mehmet. “Hıristiyanlık (Mezhepler ve Tarikatlar)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/353-358. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Aydın, Mehmet. Müslümanların Hristiyanlara karşı yazdığı reddiyeler ve tartışma konuları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1989.
• Ayğan, Fadıl. Son Peygamberi Müjdelemek/ Beşairün Nübüvve. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Balcı, İsrafil. “Kur’an’da Adı Geçen Üç Puttan Birisi: el-Menât”. Cahiliye Arapların İlahları. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Bilge, Mustafa L. “Akabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/209-210. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Bilge, Mustafa L. “Necran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Birışık, Abdulhamit. “Kur’an (Kur’an İlimleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/401-404. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garânîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/361-366. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Kur’an’ı Kerim ve Hanifler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1-4 (01 Haziran 1963), 81-92.
• Cevâd ʿAlî, Cevâd ʿAlî. el-Mufaṣṣal fî Târîḫi’l-ʿArab Ḳable’l-İslâm. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1422/2001.
• Cilacı, Osman. “Kitâbü’l-Esnâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/100-101. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çağrıcı, Mustafa. “Arap (İslâm’dan Önce Araplar’da Din)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/316-321. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gurur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/212-213. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çağrıcı, Mustafa. “Kibir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/562-563. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çağrıcı, Mustafa. Kur’an’ın Geliş Ortamında Ahlak ve İnsan İlişkileri. İstanbul: Kuramer, 2017.
• Çağrıcı, Mustafa. “Ucb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/36-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çalışkan, İsmail. Kur’an’da Din Kavramı. Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Çelik, Mehmet. “Süryânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/175-178. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Demircan, Adnan. Kur’an’ın Geliş Ortamında İnanç ve İbadetler. İstanbul: Kuramer, 2020.
• Demirci, Kürşat. “Hıristiyanlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/328-340. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Erdem, Sargon. “Amâlika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/556-558. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Eroğlu, Muhammed. “Ashâbü’l-Uhdûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/471. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Erul, Bünyamin. “Varaka b. Nevfel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/517-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Fayda, Mustafa. “Mübâhele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/425. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Fehd, Tevfîk. “Menât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/121-122. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Güç, Ahmet. “Put”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/364-365. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Güç, Ahmet. “Putperestlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/365-368. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Gündüz, Şinasi. “Harrânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/240-242. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gündüz, Şinasi. “İslâm’da Öteki’nin Bilimi”. Kur’an’daki Hanîf/ler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. ed. Fuat Aydın. 287-309. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Gündüz, Şinasi. “Kur’an’daki Sâbiîler’in Kimliği Üzerine Bir Tahlil ve Değerlendirme”. Türkiye 1. Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (24-25 Eylül 1992). 43-81. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 1993.
• Gündüz, Şinasi. “Mecûsîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/279-284. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gündüz, Şinasi. “Misyonerlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/193-199. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Gündüz, Şinasi. “Sâbiîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/341-344. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Gündüz, Şinasi. “Sâbiîlikte Din ve Din Anlayışı”. Dinler Tarihi Araştırmaları II (Sempozyum: 20-21 Kasım 1998 Konya). 135-150. Ankara: Dinler Tarihi Derneği, 2000.
• Gündüz, Şinasi. Son gnostikler Sâbiîler: inanç esasları ve ibadetleri. Ankara: Vadi Yayınları, 1995.
• Gündüz, Şinasi. “Süvâ‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/182-183. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Gürkan, Salime. “Temel Kavramlar”. Kur’an’da Yahudiler. ed. Ömer Faruk Harman. 29-121. İstanbul: Kuramer, 2019.
• Harman, Ömer Faruk. “Hûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/279-281. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Harman, Ömer Faruk. “İnanç ve İbadetleri”. Kur’an’da Yahudiler. ed. Ömer Faruk Harman. 29-121. İstanbul: Kuramer, 2019.
• Harman, Ömer Faruk. “Îsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/465-472. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Harman, Ömer Faruk. “Yahudilik (İslâm Kaynaklarında Yahudilik)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/220-226. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Harman, Ömer Faruk. “Yegūs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/388-389. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Harman, Ömer Faruk. “Yeûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/508. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Hökelekli, Hayati. “Fıtrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/47-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Tanrı ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975.
• Kapar, Mehmet Ali. “Kâ‘b b. Eşref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/3-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kapar, Mehmet Ali. “Kus b. Sâide”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/460. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kara, Cahid. İslâm Coğrafyasında Mecûsîler (Emevîlerin Sonuna Kadar). İstanbul: Hikmetevi, 2015.
• Karadaş, Cağfer. “Sâbîler Meselesi -Kur’an’daki Sâbî Kavramının Sâbiî veya Sâbie Olup Olmadığı Problemi-”. Dergiabant 1/1 (15 Haziran 2013). 1-23.
• Kaya, Remzi. “Ehl-i Kitap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/516-519. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. “Bi‘set”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/217-218. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kelpetin, Mahmut. İslam Öncesi Güney ve Kuzey Arabistan. İstanbul: Kuramer, 2016.
• Kılıç, Recep. “Kur’an’da Ulûhiyet Anlayışı Üzerine”. Kur’an’ı Anlamanın Fikri Arkaplanı: Varlık Bilgi İnsan. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 207-209. İstanbul: Kuramer, 2017.
• Kırca, Celal. “Âd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/333-334. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kırca, Celal. “Semûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/500-501. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kuzgun, Şaban. “Hanîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/33-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan b. ‘Alî. Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher. thk. M. Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: y.y.,, 1384-85/1964-65.
• Önkal, Ahmet. “Cürhüm (Benî Cürhüm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/138. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Önkal, Ahmet. “Hazrec (Benî Hazrec)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özaydın, Abdülkerim. “Amr b. Lühay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/87-88. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özervarlı, M. Sait. “Dîn-i Kayyim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/351. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özkan, Halit. “Zeyd b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/316-317. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özkuyumcu, Nadir. “Nadîr (Benî Nadîr)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/275-276. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öztürk, Levent. “Etiyopya (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/491-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Öztürk, Levent. “Necâşî Ashame”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Rippen, Andrew. Kur’an’daki Hanîf/ler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. çev. Fuat Aydın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Hıristiyanlık (İslâm Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/364-368. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Hürmüz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/495-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Küfür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/533-536. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Reddiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/516-521. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Şirk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/193-198. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Sönmez, Zekiye. İslâm’ın ortaya çıktığı dönemde arap yarımadası’nda hıristiyanlık. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1. baskı., 2012.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”. Cahiliye Araplarının Uluhiyet Anlayışı. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Cahiliye Döneminde Lât Kültü”. Cahiliye Araplarının İlahları. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Haç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/522-524. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Tanyu, Hikmet. “Ateş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/52-55. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Tarakçı, Muhammet. “Tahrif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/422-424. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Tığlı, Asiye. Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah (Giriş)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/471-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Topaloğlu, Bekir. “Rab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/372-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Topaloğlu, Bekir. “Rahmân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/415-417. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tüccar, Zülfikar. “Ümeyye b. Ebü’s-Salt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/303-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Tülücü, Süleyman. “Kelbî, Hişâm b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/204-205. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Tülücü, Süleyman. “Ma‘mer b. Müsennâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/551-552. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Tümer, Günay. “Aslî Günah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/496-497. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Tümer, Günay. “Âzer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/316-317. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Tümer, Günay. “Çarmıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/230. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tümer, Günay. “Din (Genel Olarak Din)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/312-320. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uludağ, Süleyman. “Gaflet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/283-284. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Usta, İbrahim. İslam Öncesi Arap Mitolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Uyar, Gülgün. Hz.Muhammed’in Risalet öncesi hayatına Dair bazı Rivayet farklarının Tesbiti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Waardenburg, Jacques. “Teslîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Yavuz, Şevket. “Uzzâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/268-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yavuz, Şevket. “Ved”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/589-590. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/64. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 9 Cilt. İstanbul: y.y., 1971.
• Yurdagür, Metin. Allah’ın Sıfatları. İstanbul: Marifet Yayınları, 1984.
• Yurdagür, Metin. “Cibt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/520. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yurdagür, Metin. Esma-i Hüsna’yı Anlama Kılavuzu. İstanbul: M.ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Yurdagür, Metin. “Fetret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/475-480. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yurdagür, Metin. İslam Düşüncesinde Fetret Kavramı. İstanbul: Marifet Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Yurdagür, Metin. “Tâgūt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/372. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yüksel, Azmi. “Abîd b. Ebras”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/308-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zeyveli, Hikmet. Medine Sahifesi. İstanbul: Kuramer, 2019.