Hâkim Mehmed Efendi’nin el-Vâridâtü’r-Rabbâniyye fî nefehâti’r-Rahmâniyye Adlı Risâlesi

Yıl 2024, Sayı: 4, 8 - 24, 30.06.2024

Özlem Demir

https://doi.org/10.69801/haid.1429887

Öz

Sûfîlerin herhangi bir çaba harcamaksızın gaybdan kalplerine doğan ilhamları kaleme aldıkları eserler, Tasavvuf Edebiyatı’nda vâridât türünü oluşturmaktadır. Vâridâtlar şimdiye kadar müstakil bir tür olarak çalışılmamıştır ve bunun sonucu olarak ilim dünyasında bu tür hakkında yeterince bilgi bulunmamaktadır. Meşhur olmuş birkaç vâridât dışında diğer vâridâtların ismi dahi bilinmemektedir. Vâridâtlar çoğunlukla kişinin manevî hâline yönelik konuları içerdiği için muhtevalarının açıklanması oldukça zordur ve belli bir tasavvuf kültürüne sahip olmak gerekir. Edebiyatımızda bu türde yapılan çalışmalardan biri de Hâkim Mehmed Efendi’nin el-Vâridâtü’r-Rabbâniyye fî nefehâti’r-Rahmâniyye isimli risâlesidir. Müellifin vâridâtı geniş hacimli olmamakla birlikte varlık ve yokluk kavramları, varlık mertebeleri, insanın Allah’ın aynası olması, Allah’ın sıfatlarının insana yansıması, insanın şerefi ve yeryüzüne halife olması, Allah-insan ilişkisi, ruh ve nefis kavramları gibi tasavvufî konuları kapsamaktadır. Risâle kalbe doğan ilhamları içermesine rağmen müellif, vâridâtın anlatımında âyet ve hadisleri delil olarak kullanılmıştır. Müellif eserin isimlendirilmesinde İlâhî kaynaklı olduğunu belirtse de muhtevaya bakıldığında Hâkim Mehmed Efendi’nin ilminin de etkisi görülmektedir. Onun vâridâtını ilim ve Hak kaynaklı olarak değerlendirmek mümkündür. Üzerinde çalıştığımız vâridâtın en önemli özelliklerinden biri de içerdiği manzumelerdir. Gerek Türkçe gerek Farsça şiirleriyle müellifin şairlik yönü dikkat çekmektedir. Her bölümün başında, ortasında ve özellikle de sonunda yer alan şiirler konunun daha iyi anlaşılması için basit bir dille yazılmıştır. Metinde yer alan Farsça ve Arapça cümleler ve manzumeler, metnin içeriğinin anlaşılması için tarafımızdan tercüme edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada Hâkim Mehmed Efendi’nin vâridât türünde yazmış olduğu risâlesinin metni ortaya konulmaya ve elden geldiğince muhtevası açıklanmaya çalışılmıştır. Bu makalenin amacı üzerinde çalışma yapılmamış vâridât türüne ait bir eseri literatüre kazandırmaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Vâridât, Nefehât, Hâkim Mehmed Efendi, el-Vâridâtü’r-Rabbâniyyye fî nefehâti’r-Rahmâniyye

Kaynakça

• Akbaş, Mehmet. Hâkim Seyyid Mehmed Efendi, Hayatı, Eserleri ve ‘Acâibü’l-Ahbâr’ı (İnceleme-Metin). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Akdoğan, Mesut. Abdullah Yâfiî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Düşüncesi. İstanbul: Nizamiye-Akademi Yayınları, 2021. Birgül, Mustafa. Hâkim Mehmed Efendi’nin “Hecsü’l-Hâcis ve Hemsü’n-Nâ‘is” Adlı Lûgatı (İnceleme-Tenkitli Metin).
• Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınları, 1972.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Çakırcı, Mehmet. Hakim Mehmed Efendi Divanı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Güngör, Tahir. Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hâkim Mehmed Efendi. el-Vâridâtü’r-Rabbâniyyye fî nefehâti’r-Rahmâniyye. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, Türkçe Yazmalar, 784/02, 27a-31a.
• Hızarcı, Mesut. Seyyid Hâkim Mehmed Efendi ve Siyer-i Kebîr’i (Mukaddime Kısmının Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi). Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• İlgürel, Mücteba. “Hâkim Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/189-190. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Karga Göllü, Bilge. Hâkim’in Şerh-i Dîvân-ı Şevket’i (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali. çev. Hayrettin Karaman, Ali Özek, İbrahim Kâfi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadrettin Gümüş, Ali Turgut. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi. nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014. Mehmed Süreyyâ. Sicill-i Osmânî. nşr. Nuri Akbayar. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Poyraz, Yakup. Seyyid Mehmed Efendi (Hâkim) Yaşamı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metin). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Tan, Tuğba. Hâkim Mehmed Efendi’nin Lemeât ve Istılâhât-ı Sûfiyye Tercümeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.