Ebû Hanife Sonrası Ebû Yusuf-Halife Hârûnürreşîd İlişkisi

Yıl 2024, Sayı: 4, 25 - 45, 30.06.2024

Binali Koçoğlu

https://doi.org/10.69801/haid.1466083

Öz

İslam toplumunda siyasi mücadelelerin dini referanslar üzerinde yapılması ve İslâm dininin yaşamın neredeyse her alanında temel ilkelerinin bulunması; ulemânın hukuk, din işleri, danışmanlık, eğitim vb. görevleri üstlenmesini gerektirmiştir. Bu önemli görevler aynı zamanda ulemânın toplum üzerindeki statüsünü ve propaganda etkisini kuvvetlendirmiştir. Özellikle Siyasi çekişmelerin yoğun olduğu dönemlerde devlet yöneticileri ulemânın toplum üzerindeki karizmasından faydalanmak için onlara çeşitli vazifeler vererek kendi yanlarında tutmaya çalışmışlardır. İsyan hareketlerinin harlandığı dönemlerde zamanın önde gelen âlimlerinden biri olan Ebû Hanîfe’ye de yöneticiler tarafından çeşitli görev teklifleri yapılmış ancak Ebû Hanîfe kendisine yapılan görev tekliflerini kabul etmeyerek Ehl-i Beyt isyanlarını kısmen de olsa desteklemeyi tercih etmiştir. Ebû Hanîfe’nin bu tercihleri onun kırbaç ve hapis cezaları gibi çeşitli müeyyidelerle karşı karşıya kalmasına neden olmuştur. Ebû Hanîfe’nin tecrübelerini ve dönemin siyasi şartlarını iyi analiz ettiği anlaşılan Ebû Yûsuf, özellikle kâdılkudâtlık vazifesine atanması ile beraber hocasının yöneticilerle olan mesafeli, bazen de muhalif tavrını terk ederek yöneticilerin en yakınındaki isimlerden biri olmuştur. Ebû Yûsuf’un yöneticilerle olan ilişkisindeki bu paradigma değişikliğinde toplumun maslahatı anlayışı, Hârûnürreşîd’in dinî siyaseti, Hanefî mezhebini yayma arzusu, sosyo-ekonomik etkenler gibi durumların etkili olduğu görülmektedir. Ebû Yûsuf’un Halife Hârûnürreşîd ile ilişkisi sadece kâdılkudâtlık vazifesi ile sınırlı kalmamıştır. Ebû Yûsuf aynı zamanda Halife’ye hukuk içinde kalması hususunda tavsiyelerde ve uyarılarda bulunmuş, onun özel meselelerinde fetvalar vermiş, halkın problemlerini ve gördüğü sıkıntıları Halife’ye sunmuş bazen de halk ile Halife arasında arabuluculuk yapmıştır. Ebû Yûsuf’un Halife ile kurduğu ilişki modeli İslâm toplumunda Sâsânîlerdeki din-devlet birlikteliğine benzer bir sistemin oluşmasına büyük katkı sağlamıştır. Bu çalışmamızda Ebû Yûsuf’un Halife Hârûnürreşîd ile yakınlaşmasında Ebû Hanîfe’ ye kıyasla hangi faktörlerin etkili olduğu ve Ebû Yûsuf’un, Halife ile girdiği ilişki şekilleri araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, İktidar, Ulemâ, Hârûnürreşîd, Ebû Yusuf

Etik Beyan

Bu çalışma Pro. Dr. Mustafa AĞIRMAN danışmanlığında 2022 tarihinde Sunduğumuz/tamamladığımız “Hanefî Ulemânın İktidarla İlişkisi (133-236/750-850)” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır

Abū Yūsuf-Caliph Hārūn al-Rashīd Relationship After Abū Hanīfa

Öz

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgaları. Ankara: Otto Yayınları, 2021.
• Althusser, Louıs. İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. çev. Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki Yayınları, 2003.
• Avcı, Mehmet. İmam Ebû Yusuf’un Hayatı ve Fıkhi Görüşleri. Şanlı Urfa: Harran Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2001.
• Aydın, Ahmet. “Devlet İdaresiyle İlgili Konularda Hanefî Fıkıh Literatüründeki Hükümlerle Ebu Hanife’nin İktidara Yönelik Tavrı Arasındaki Farklılık”. Mizanü’l Hak İslam İlimler Dergisi, 57-79.
• Aydın, M. Akif - Hamîdullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/246-248. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Azi̇mli̇, Mehmet. “Abbasiler Dönemi Muhammed En-Nefsu’z-Zekiyye ve Kardeşi İbrahim’in İsyanı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/2 (01 Nisan 2008), 55-74. https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/61998
• Bağdâdî, Hatîb. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrut: Daru’l- Garbi’l İslami, 2002.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/21-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Beyazizâde Ahmed Efendi. İmam-ı Â’zam Ebû Hanife’nin İtikadi Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Boyacıoğlu, Ramazan. Hilafetten Diyanet İşleri Başkanlığına Geçiş. Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 1992.
• Bozkurt, Nebi. “Eman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• C. Brockelmann. İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi. çev. Neş’et Çağatay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1964.
• Cihan, Sadık. “Şuubiye Hareketi ve Uydurma Hadislerle Münasebeti”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1986), 53-62.
• Cin, Halil - Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Sayram Yayınları, 2003.
• Clot, Andre. Harun Reşid Ve Abbasiler Dönemi. çev. Nedim Demirtaş. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Çaylak, Adem - Kartal, Rabia Nur. “İslam Siyasi Tarihinde Bilgi (Ulema)-İktidar (Umera) İlişkisi: Ebu Hanife Örneği”. Kosbed 38 (2019), 143-160. https://doi.org/10.35343
• Çetin, Maksut. “Ebu Hanife’nin Siyaset Anlayışı Ve Siyasi Tutumu”. Ibad Sosyal Bilimler Dergisi Özel Sayı (2019), 25-37.
• Doğan, Nagihan. İslâm Siyaset Tarihinde Din, İktidar ve İdeoloji. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013. Ebu Yusuf. Kitabu’l-Haraç. çev. Ali Özek. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1973.
• Ebû Zehre, Muhammed. Mezhepler Tarihi. çev. Sıbgatullah Kaya. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2018.
• Erdiç, Şaban. “İslam Düşüncesinde Yargı ve Siyaset İlişkisi: Ebû Hanîfe Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/1 (2021), 293-310.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh Ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Ezdî, Yezid b. Muhammed. Tarihu’l Mevsil. thk. Ahmed Abdullah Mahmud. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l- Kutubü’l İlmiyye, 1971.
• Ferra, Ebu Ya’la Muhammed b. Huseyn. el-Ahkâmu’s-Sultâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• Furat, Ahmet Hamdi. Hanefî Mezhebinin Oluşumunda Kûfe Şehrinin Sosyo-Kültürel Yapısının Etkisi. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Furat, Ahmet Hamdi. “Kâdılkudâtlık Müessesesinin Oluşumu ve İlk Kâdılkudâtlar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2008), 104-121.
• Gökalp, Ziya. “Fıkıh ve İctimâiyât”. Muhafazakâr Düşünce 7/25-26 (2010), 93-97.
• Göl, Yavuz Selim. Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-Kudâtlık. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Halife b. Hayyat. et-Tarih. çev. Ömer Sabuncu - Mahmut Sabuncu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Hallaq, Wael b. İmkansız Devlet. çev. Aziz Hikmet. İstanbul: Babil Kitap, 2019.
• Humphreys, R. Stephen. “Kültürel Bir Elit: İslam Toplumunda Ulemanın Rolü ve Konumu”. çev. Murteza Bedir. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2001), 391-418.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-İntika fi Fedaili’s Selaseti’l Eimmeti’l Fukaha. çev. Fahrettin Tülki. thk. Abdulfettah Ebû Gudde. İstanbul: İ’tisam Yayınları, ts.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 6. Basım, 2009.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye. çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, ts.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve’s-Siyâse. çev. Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-Tarih. çev. Abdullah Köşe. 11 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde İslâmiyet ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• İslamoğlu, Mustafa. İmamlar ve Sultanlar. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 42. Basım, 2018.
• Kapanşahin, Muhittin. “Harun Reşid Dönemi İsyanları”. Bilimname Düşünce Patformu 22 (2012), 35-59.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Bulûğu’l-emanî fî sireti’l-İmâm Muḥammed b. el-Ḥasan eş-Şeybânî. Mısır: Mektebetü’l-Hanci, 1355.
• Koçinkağ, Mansûr. “Hicrî İlk İki Asırda Irak’ta Görev Yapan Kadılar”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisi 11 (2017), 27-44.
• Koçoğlu, Binali. “Abbasiler Dönemi Ulemâsının Özellikleri ve Rolleri”. Socıal Scıences Studıes Journal 91 (2021), 5163-5172. https://doi.org/10.26449/sssj.3656
• Koçoğlu, Binali. Hanefî Ulemânın İktidarla İlişkisi (133-236/750-850). Atatürk Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Korkmaz, Sıddık. “Sınırları Belirlenemeyen Dinî Bir Oluşum: Ehl-İ Sünnet ve’l-Cemaat”. Marife 3 (2005), 377-392.
• Kudaynetov, Said Ali. “Uygulamalı Örnekler Bağlamında İmam Ebû Yûsuf’un İstihsan Anlayışı”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13/1 (ts.), 322-352.
• Kureşî, Abdülkādir. el-Cevâhirü’l-Muḍıyye fî Tabaḳāti’l-Ḥanefiyye. 2 Cilt. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphane, ts.
• Kutlu, Sönmez. “Ehl-İ Sünnet Siyaset Anlayışının Dinî Temellerinin Sorgulanması”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları 1/1 (2008), 7-26.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Mensching, Gustave. “İslâm’ın Sosyolojisi”. çev. Ahmet Çekin. İslâmî Araştırmalar Dergisi 19/4 (2006), 559-574.
• Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Nevin, A. Mustafa. İslam Siyaset Düşüncesinde Muhalefet. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Niyazi, Mehmet. İslam Devlet Felsefesi. Ankara: Ötüken Yayınları, 8. Basım, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu ve İslâm. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2021.
• Önder, Muharrem. Hanefî Mezhebinde İstihsan Anlayışı ve Uygulaması. Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Sancılı, Fatih. Mezhep İktidar İlişkileri. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Saymerî, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed. Ahbaru Ebî Hanîfe ve Ashâbihî. Beyrut: Alemu’l Kütüp, 1985.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. 31 Cilt. Kahire: Matbaatu’s-Sa’âde, 1324.
• Suyuti, Celaleddin. Halifeler Tarihi. çev. Onur Özatağ. 4 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.
• Şahin. “Şiî-İmâmî Kaynaklarda Ebû Hanîfe Algısı ve Yöneltilen Suçlamalar”. İlahiyat Tekikler Dergisi 48 (2017), 119-140.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîhu’r-Rusul ve’l-Mulük. 11 Cilt. Beyrut: Daru’l-Turas, 1387.
• Tan, Zeki. Kur’ân’a Göre Âlimin Rolü. Şanlı Urfa: Harran Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Udeh, Abdulkadir. İslam ve Siyasi Durumumuz. çev. Beşir Eryarsoy. İstanbul, 1986.
• Uygur, Muhammed Emin. “Hicri İkinci Yüzyılda Hanefi Mezhebinin Oluşumunda Rol Oynayan Siyasi Faktörler ‘Analitik Çalışma’”. İslâm Medeniyeti Dergisi 8/50 (2022), 85-105.
• Ünal, Sabit. İmam-ı Â’zam’ın Ebu Yusuf’a vasiyeti. Ankara: Serdengeçti Neşriyat, 1962.
• Vekî, Muhammed b. Halef. Ahbârü’l-Kudât. thk. Abdülaziz Mustafa el-Meraği. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’l Ticariyyetü’l-Kübra, 1947.
• W. Barthold. İslam Medeniyeti Tarihi. çev. M. Fuad Köprülü. Ankara: TDV Yayınları, 3. Basım, 1973.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Osman Demir. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Yaşar, Serkan. Abbâsîler’in İlk Döneminde İktidar İle Ulemâ Arasındaki İlişkiler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Yiğit, İsmail. “Mevâli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/424-426. TDV Yayınları, 2004.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Menakıb’ı Ebû Hanîfe. çev. İsmail Karagözoğlu. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2018.
• Zehebî, Şemseddin Ebu Abdullah b. Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Tarihu-l-İslam ve Vefayatu’l-Meşahir ve’l-E’lam. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. Beyrut: Daru’l- Garbi’l İslami, 2003.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Faris. el-Aʿlâm. Beyrut: Darü’l-İlm li’l-Melayin, 15. Basım, 2002.
• Zorlu, Cem. Alim ve Muhalif. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.