Crisis Management in the Correspondence of the Caliph ʿUmar’s Period: Specific to the Ramāda Famine and the ʿAmvās Plague

Yıl 2024, Sayı: 5, 25 - 42, 31.12.2024

Haydar Koç

https://doi.org/10.69801/haid.1583931

Öz

Caliph ʿUmar corresponded regularly with his governors and commanders and tried to overcome the problems encountered in this way. During this period, a famine known as the year of Ramāda occurred in Medina and its surroundings (18/639). During this time, people and animals experienced great hardship. ʿUmar fought against hunger together with his people, postponed the collection of zakat for a year, hosted those who came to Medina from the surrounding areas until the famine ended, and ensured that aid came to Medina by writing letters to the governors under his command. He prayed for rain with the Muslims and the famine ended with the rains. Simultaneously with this event, a great epidemic in the form of a deadly plague (ṭāʿūn) occurred in the ʿAmvās region of the Bilād al-Shām in the years 17-18 (638-639). ʿUmar gave up going to the region where the plague was experienced after consulting on whether or not to go. This epidemic quickly affected Syria. The army commander Abū ʿUbaydah ibn al-Jarrāh wrote to ʿUmar and he ordered quarantine as a precaution. Abū ʿUbaydah passed away due to the effects of this epidemic and was replaced by Muʿādh ibn Jabal. He also lost his life for the same reason not long after. This incident also caused discussions on fate. ʿUmar and Abū ʿUbaydah displayed two opposing attitudes on the subject of fate, especially regarding the epidemic. However, when the conditions of the period are taken into consideration, it is possible to see that the attitudes of both companions were correct and based on understandable reasons. This plague, in which many people lost their lives, was reflected in ʿUmar’s letters in different dimensions. This study focuses on the letters written by ʿUmar to his governors and commanders and sent to him. In this context, issues such as combating disasters, crisis management, religious interpretation, and the course of Islamic conquests are illuminated in the light of the correspondence of the period.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Caliph ʿUmar, Epidemics, Famine, Letter, Syria, Conquest

Ramâde Kıtlığı ve Amvâs Vebası Özelinde Hz. Ömer Dönemi Yazışmalarında Kriz Yönetimi

Öz

Hz. Ömer döneminde İslâm toprakları hızla genişlemiş ve buna bağlı olarak pek çok toplumsal hadise yaşanmıştır. Hz. Ömer vali ve komutanlarıyla düzenli biçimde yazışmış ve karşılaşılan problemleri bu yolla aşmaya çalışmıştır. Hz. Ömer döneminde Medine ve çevresinde hicrî 18 yılında (639), Ramâde yılı olarak bilinen bir sene süren bir kıtlık yaşanmıştır. Bu esnada insanlar ve hayvanlar büyük sıkıntı yaşamışlardır. Hz. Ömer halkı ile birlikte açlıkla mücadele etmiş, kıtlık hadisesini derinden yaşamış, ahalisine elinden geldiği kadar yardım etmiştir. Kıtlık ile baş edebilmek için zekat alımını bir yıl süre ile ertelemiş, çevreden Medine’ye gelenleri kıtlık bitinceye kadar misafir etmiş, kıtlık ile mücadele kapsamında emrindeki valilere mektuplar yazarak Medine’ye yardım gelmesini sağlamıştır. Kıtlığın aşılabilmesi ve yağmur yağması için Müslümanlarla birlikte yağmur duasına çıkmış ve bunun neticesinde yağan yağmurlarla kıtlık olayı son bulmuştur. Bu olayla eş zamanlı olarak Şam bölgesinde büyük bir salgın hastalık yaşanmıştır. Hz. Ömer bu salgın hastalık karşısında bir devlet başkanından beklenen tavrı göstermiştir. Hz. Ömer başlangıçta vebanın yaşadığı bölgeye gidip gitmeme hususunu sahabenin ileri gelenleri ile istişare etmiş; bunun neticesinde bölgeye gitmekten vaz geçmiştir. 17-18 (638-639) yıllarında Amvâs’ta ölümcül bir veba (taûn) olarak ortaya çıkan bu salgın hastalık Suriye’yi hızla etkisi altına almıştır. Ordu komutanı Ebû Ubeyde b. Cerrâh durumu Hz. Ömer’e yazmış o da önlem olarak karantina uygulamasını emretmiştir. Bölgedeki askerlerin yerinde kalmalarını istemiştir. Bu salgının etkisiyle Ebû Ubeyde vefat etmiş yerine Muâz b. Cebel geçmiştir. O da çok geçmeden aynı sebeple hayatını kaybetmiştir. Bu hadise kader tartışmalarına da neden olmuştur. Hz. Ömer ile Ebû Ubeyde salgın hastalık özelinde kader konusunda birbirine zıt iki tavır ortaya koymuşlardır. Hz. Ömer’in tavrı ve yorumu makul karşılanırken; Ebû Ubeyde’nin tavrı ve söylemi eleştirilere konu olmuştur. Oysaki bu dönemin koşulları dikkate alındığında her iki sahabinin tavrının da doğru olduğunu ve anlaşılır sebeplerle dayandığını görmek mümkündür. Çok sayıda insanın hayatını kaybettiği bu veba Hz. Ömer’in mektuplarına farklı boyutlarıyla yansımıştır. Bu çalışma Hz. Ömer tarafından vali ve komutanlarına yazılan ve kendisine gönderilen mektuplara odaklanmaktadır. Bu bağlamda afetlerle mücadele, kriz yönetimi, din yorumu, İslâm fetihlerinin seyri gibi meseleler dönemin yazışmaları ışığında aydınlatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Hz. Ömer, Salgın Hastalıklar, Kıtlık, Mektup, Şam, Fetih

Etik Beyan

Bu makale Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde devam etmekte olan “Hz. Ömer Dönemi Mektuplarında Siyasi ve Sosyal Hayat” başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

Kaynakça

• Apak, Âdem. Anahatlarıyla İslâm Tarihi 2: Hulefâ-i Râşidîn Dönemi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Apak, Âdem. İslâm siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017
• Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak 2: Hz. Ömer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr – Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-Büldân. thk. Necîb Mâcîdî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1428/2008.
• Cengiz, Ercan. “Hz. Ömer Döneminde Meydana Gelen Amvas Tâunu ve Etkileri”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Dergisi 7/13 (2020), 129-150.
• Ezdî, Ebû İsmail Muhammed b Abdullah. Fütûhu’ş-Şâm. thk. Abdülmun‘im Abdullah Âmir. Kahire: Müessesetü Sicili’l-Arab, 1970.
• Fayda, Mustafa. “Amvâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/100. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Fayda, Mustafa. Hulefâ-yı Raşidîn Devri: Dört Halife Dönemi. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2011.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî. Târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Riyad: Dâru Taybe, 1405/1985.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî. Târîhu Halîfe b. Hayyât. çev. Ömer Sabuncu - Mahmut Sabuncu. Ankara: Ankara Okulu, 2019.
• İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah. Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ: Mısır Tarihi. çev. Abdulhalık Bakır – Aydın Çelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed. el-Fütûh: Fetihler. çev. Mehmet Cevher Caduk. 4 Cilt. Ankara: Ankara Okulu, 2021-2023.
• İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed. Kitâbü’l-Fütûh. thk. Ali Şîrî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Advâ, 1411/1991.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. çev. ed. Adnan Demircan. 11 Cilt. İstanbul: Siyer Yayınları, 2015.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddîn Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Mevâiz ve’l-İ‘tibâr fî Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsâr. nşr. Muhammed Ali Beydavî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Öner, Abdülkerim. “Medine’de Yaşanan Remâde (Kıtlık) Yılı ve Hz. Ömer”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (Haziran 2020), 119-139.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Ömer. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Taberî Tarihi. çev. Cemalettin Saylık. 8 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018-2024.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 10 Cilt. Kahire: Darü’l-Meârif, 1382/1962.
• Uçar, İlyas. Orta Çağ Kara Belası İslâm Tarihi’nde İlk Salgın: Amvâs Vebası. İstanbul: Siyer Yayınları, 2020.
• Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. Kitabu’l-Meğâzî. nşr. M. Jones. 3 Cilt. Kahire: 1966.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. İshâk. Târîhu’l-Ya‘kûbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.