İlk Dönem İslam Tarihinde Siyasi Münzeviler

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 1, 433 - 458, 30.06.2021

Fatih Zengin

https://doi.org/10.14395/hid.873056

Öz

Hz. Peygamber’in vefatıyla Müslümanlar pek çok alanda olduğu gibi siyasi alanda da onun liderlik ve otoritesinden mahrum kaldılar. Bu nedenle siyasi hayatın nasıl yönlendirileceği konusunda ihtilafların çıkması kaçınılmazdı. Hz. Peygamber’in şahsında temsil edilen siyasi liderlik pek çok ihtilafı ortadan kaldırma gücüne sahipti. Ancak ondan sonra Müslümanlar bu imkânı yitirmişlerdir. Bu eksikliği telafi etmek adına ortaya çıkan hilafet kurumu İslam toplumunu bir arada tutmaya ve birliği tesis etmeye çalışmıştır. İlk iki halife döneminde bu birlik bazı istisnalar haricinde büyük oranda sağlanmıştır. Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer dönemlerinin görece iç siyasetteki sakinliğine rağmen Sa’d b. Ubade muhalif bir çizgi çizmiştir. Ancak yine de onun muhalefeti teorik planda kalmıştır. Hz. Osman dönemine kadar geçen siyasi sükûnet döneminden sonra meydana gelen değişimler neticesinde tabii olarak siyasette farklı görüş ve sesler de yükselmiştir. Bu farklılıkların zaman zaman siyasi ve hatta -Hz. Osman’ın şehid edilmesinde görüldüğü gibi- fiili çatışmaya dönüştüğü de görülmüştür. Fitne dönemi olarak da adlandırılan böylesi durumlarda sahabe arasında birbirinden farklı tavır tutumlar sergileyen isimler olmuştur. Kimisi Hz. Osman’ın uygulamalarına şiddetle muhalefet ederken kimisi de sessiz kalmayı tercih etmiştir. İçlerinde Hz. Osman’ı destekleyen isimler de var olmuştur. Hz. Ali’nin hilafete gelmesine kadar geçen sürede, sahabe genel olarak siyasi tutumunu ortaya koymuştur. Bunların içinde en dikkat çekici grup, siyasi bir taraf seçmeksizin olayların dışında kalmayı seçenlerdir. İşte bu makalede siyasi anlaşmazlık ve fitne anlarında iktidarda ya da muhalefette yer alan taraflara meyletmeyip uzleti tercih eden sahabiler konu edinilmiştir. Bu sahabiler, içinde bulundukları şartların siyasi olarak bir çözüm üretme potansiyeline sahip olmadığı kanaatine varıp aktif siyasetten çekilmişlerdir. Zira tamamen siyasi ve idari saiklerle yönetimi eleştiren isimler olduğu gibi çeşitli kabilevi düşünceler, iktisadi kaygılar veya tamamen kişisel nedenlerle muhalefet yapanlar bulunmaktaydı. Bütün bunların oluşturduğu keşmekeş ve kargaşanın siyasi anlamda bir çıkış yolu göstermeyeceği açıkça görünmekteydi. Nitekim olayların tarihi seyri de bu sahabileri haklı çıkarmıştır. Söz konusu sahabilerden Sa’d b. Ubade, Hz. Ömer’in hilafetinin ilk günlerinde Şam yakınlarındaki Havran’a yerleşmiş ve vefat edene kadar orada kalmıştır. Hz. Osman yönetimi ile uzun bir süre siyasi anlamda mücadele eden, ancak sonuç alamayınca siyasi hayattan tamamen çekilen Ebu Zer el-Gıfari Medine Irak yolu üzerinde bulunan Rebeze köyüne yerleşmiş ve yine Hz. Osman’ın hilafeti döneminde orada vefat etmiştir. Muhammed b. Mesleme hem Hz. Peygamber (sav) döneminin hem de Hulefa-i Raşidin döneminin etkin bir devlet ve siyaset adamı olarak ön plana çıkmıştır. Ancak o da özellikle Hz. Osman döneminde başlayıp Hz. Ali döneminde devam eden iç sorunlar karşısında çözüm girişimlerinde bulunduktan sonra siyasi sahneden kendi arzusuyla tamamen ayrılmıştır. Bu çalışmada ele alınan son örnek isim olan Seleme b. Ekva da Hz. Peygamber’in övgüsüne mazhar olmuş Medineli ilk Müslümanlardandır. Hz. Peygamber döneminde birçok gazve ve seriyyede bulunmuştur. Hz. Osman dönemindeki fitne olaylarında o da Rebeze’ye yerleşerek siyaset ortamından uzak durmayı tercih etmiştir. Bu sahabiler vefat edene kadar bir daha devlet yönetiminde görev almadıkları gibi herhangi bir muhalefet hareketine de katılmamışlardır. Sayıları toplam sahabi sayısına oranla az olsa da İslam tarihinde mevcut taraflardan birini seçmeme tercihinde bulunarak siyaseten inzivaya çekilmeleri son derece anlamlıdır. Bu nedenle bu makale, İslam tarihinin birbirleriyle mücadele eden gruplar açısından değerlendirilen siyasi hayatına farklı bir yaklaşım getiren bu küçük gruba dikkat çekmektedir. Böylece bu konuya odaklanan ilk çalışma olarak makalenin bundan sonraki çalışmalara ışık tutmasını ümid etmekteyiz. Zira siyasi hadiselerden el çeken sahabilerle ilgili müstakil bir çalışma bulunmamaktadır. Nitel araştırma yönteminin kullanıldığı makalede bir tarih çalışması olması hasebiyle literatür taramasına müracaat edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Siyasi Münzevi, Rebeze, Sa’d b. Ubade, Ebu Zer el-Gıfari, Muhammed b. Mesleme, Seleme b. Ekva

The Political Hermits in the Early Islamic Period

Öz

After the death of the Prophet Muhammad, Muslims were deprived of his leadership and authority in the political arena as in many other fields. For this reason, it was inevitable that disputes would arise about how to direct political life, as well as about the ways in which religion is understood. The political leadership represented in the person of the Prophet had the power to resolve many conflicts. However, after that, Muslims lost this opportunity. The caliphate system, which was founded to compensate for this deficiency, tried to hold the Islamic community together and to establish unity among Muslims. During the first two caliphs, this unity was largely achieved with some exceptions. Despite the relative domestic politics of the periods of Abu Bakr and Omar, for example, Sa'd b. Ubade has drawn an opposing line. Despite this, Sa'd b. Ubade's opposition remained in the theoretical plan. During the Omar period, Sa'd left Medina and settled in Hawran. However, as one might expect, there appeared different ideas and opinions in politics. From time to time, these differences also turned into conflict. In such cases, which are also called as the period of strife, the Companions exhibited different attitudes towards these conflicts. While some strongly opposed Osman's practices, others preferred to remain silent. During the period until Ali came to the caliphate, the Companions generally showed their political attitude. The most striking group among these are those who chose to stay out of the events without choosing a political side.
This study discusses the Companions, who preferred reconciliation rather than being in favour of the parties in power or opposition in the events of political disagreement and strife. These Companions withdrew from active politics seeing that the existing circumstances did not have the potential to produce a political solution. Because there were people who criticized the administration with purely political and administrative motives, and there were opponents with various tribal ideas, economic concerns or purely personal reasons. It was clear that the chaos and turmoil all this created would not show a way out politically.
As a matter of fact, the historical course of the events justified these Companions. Saʽd ibn ʽUbadah, one of the companions in question, settled in Hawran near Damascus in the first days of Umar's caliphate and remained there until he passed away. Abu Zer al-Gifari, who struggled with the Osman administration in a political sense for a long time, but withdrawn from the political life when he could not get any results, settled in the village of Al-Rabadha on the road to Medina and Iraq. He died there during the caliphate of Osman. Mohammed b. Maslama came to the fore as an effective statesman and politician of both the Prophet's and the caliphs. However, he left the political scene of his own will after attempting to solve the internal problems that started in the Ottoman period and continued during the Ali period. The last example of the article is Salamah ibn al-Akwa was one of the first Muslims from Medina who received the praise of the Prophet. He was found in many gazwa and sariyyas during the Prophet's period. He preferred to stay away from the political environment by settling in Rebeze during the strife events of the Osman period. These Companions did not take part in the state government or any opposition movement until their death. Although their number is less compared to the total number of Companions, it is extremely meaningful that they withdrew politically by choosing not to choose one of the parties present in the history of Islam.
This article draws attention to this small group of people who take a different approach to the political life of Islamic history, as viewed in terms of groups struggling with each other. Thus, as the first study focusing on this subject, we hope that the article will shed light on future studies. Because, there is no independent study on the Companions who resigned from political events. In the article in which the qualitative research method was used, literature review was applied because it is a history study.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Political Hermits, Al-Rabadha, Saʽd ibn ʽUbadah, Abu Dharr al-Ghifari, Muhammad ibn Maslamah, Salamah ibn al-Akwa

Kaynakça

• Ali, Cevad. el-Mufassal fî tarihi’l-Arab kable’l-İslâm. Beyrut: Daru’s-Saki, 2001.
• Altun, İsmail. “Hz. Osman’ın Ammâr b. Yâsir’i Cezalandırdığına Dair Rivayetlerin Belâzürî Özelinde Tahlil ve Tenkidi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 51 (30 Haziran 2019), 419-443. https://doi.org/10.29288/ilted.509484
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi 2. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Apak, Âdem. “Hz. Ali’nin İlk Dönem Siyasi Hadiselerdeki Rolü”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/1 (2005), 121-143.
• Apak, Âdem. “Hz. Osman’ın Halifeliği Döneminde Meydana Gelen Siyasî Problemler ve Sebepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi 4/4 (2005), 157-170.
• Azimli, Mehmet. Dört Halife’yi Farklı Okumak-3 Hz. Osman. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-Eşraf. ed. Süheyl Zekkar - Riyâd Zirikli. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Daru’l-Mektebeti’l-Hilal, 1988.
• Beyhaki, Ebû Bekr Ahmed b el-Hüseyin b Ali. Delailü’n-nübüvve ve ma’rifetu ahvâli sahibi’ş-şeria. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl b İbrâhîm Cu’fî. et-Tarihü’l-kebir. 8 Cilt. Haydarabad: Dairetü’l-Maarif el-Osmaniyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. Sahihu’l-Buhârî. 9 Cilt. Dımeşk: Daru Tavki’n-Necat, 1422.
• Buhari, Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-. Tarihu’l-Evsat. Haleb: Daru’l-Va’y, 1977.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah b. Mesud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/114-117. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988.
• Demircan, Adnan. Fitne Kardeşlerin Savaşı. İstanbul: Beyan, 2015.
• Demi̇rci̇, Selim. “Sahâbenin Rol Model Olmasında İdeolojik Ve Parçacı Okuma Ebû Zer El-Gıfârî Örneği”. Trabzon İlahiyat Dergisi 6/2 (2019), 11-52.
• Diyarbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen. Tarihu’l-Hamîs. Beyrut: Daru Sadır, ts.
• el-Makdisi, el-Mutahhar b. Tahir. el-Bed’ ve’t-Tarih. 6 Cilt. Port Said: Mektebetü’s-Sekafetü’d-Diniyye, ts.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Esedi, Seyf b Ömer Dabbi. el-Fitne ve Vak’atü’l-Cemel. Beyrut : Dârü’n-Nefâis, 1986.
• Fesevi, Ebû Yusuf Yakub b Süfyan b Cuvvan el-Farisi. Kitâbü’l-ma’rife ve’t-tarih. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1981.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed el-. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Mektebe er-Risâle, 1987.
• Günay, Hacı Mehmet. “Hima”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. XVIII/52-55. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Güzel, Ahmet. “Muâviye ve Hz. Osman’a Muhalefeti Ekseninde Ebû Zerr el-Ğıfârî”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 12/3 (01 Ocak 2012), 43-68.
• Halebi, Ebü’l-Ferec Nureddin Ali b İbrâhim b Ahmed. es-Siretü’l-Halebiyye. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2006.
• Hamevi, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî Yakut. Mu’cemü’l-Büldan. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1995.
• Hurdazbih, Ebü’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah İbn. el-Mesalik ve’l-memalik. Leiden, Beyrut: Daru Sadır, 1889.
• İbn Asakir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddin Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu Dımaşk. Beyrut : Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik. es-Siretü’n-Nebeviyye. 2 Cilt. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1955.
• İbn İshak, Ebu Abdullah Muhammed. Siretu İbn İshak. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1978.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihaye. Daru’l-Fikr, 1986.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî. Tabakâtü’l-Kübrâ. 8 Cilt. Beyrut : Dâru Sadır, 1968.
• İbni Ebi Hayseme, Ebu Bekr Ahmed. Tarihu’l-Kebir. Kahire: el-Faruk el-Hadise li’t-Tibaa ve’n-Neşr, 2006.
• İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b Muhammed b Abdülkerim. Üsdü’l-gabe fî ma’rifeti’s-sahabe. 8 Cilt. Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1994.
• İsfahani, Ebû Nuaym Ahmed b Abdullah b İshak İsfahani Ebû Nuaym. Ma’rifetü’s-sahabe. 7 Cilt. Riyad: Daru’l-Vatan, 1998.
• Köse, Hızır Murat. “Siyaset”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 37/294-299. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Kurnaz, Yasin. Muhammed b. Mesleme Hayatı ve Şahsiyeti. Konya: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Kurtubi, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed el-. el-İstiab fi Ma’rifeti’l-Ashab. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Cil, 1992.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Kilâb b. Rebiâ”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. XXV/567-568. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002.
• Mısrî, Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Abdullah el-. Fütuhu Mısr ve’l-Mağrib. Kahire: Mektebetü’s-Sekafetü’d-Diniyye, 1995.
• Rashid, Saad A. “Derbizübeyde”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 9/166. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Semhudî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b Abdullah b Ahmed. Vefaü’l-Vefa bi Ahbari Dari’l-Mustafa. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1998.
• Sıbt İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf Kızoğlu. Mir’atü’z-Zaman fî Tarihi’l-A’yan. 23 Cilt. Dımeşk: Daru’r-Risaleti’l-İlmiyye, 2013.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Hz.Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere Etkisi – Kufe Örneği -”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (30 Haziran 2003), 63-86.
• Şinasi Gündüz-Süleyman Uludağ. “Uzlet”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 42/256-257. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihü’t-Taberî. 15 Cilt. Beyrut: Daru’t-Türas, 1967.
• Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b Ömer b Vakıd el-Eslemi el-. el-Megazi. Beyrut: Daru’l-A’lemi, 1989.
• Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b Ömer b Vakıd el-Eslemi el-. Fütuhü’ş-Şam. 2 Cilt. Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1997.
• Zehebi, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tarihü’l-İslâm ve Vefeyatü’l-Meşahir ve’l-A’lâm. Beyrut : Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1996.
• Zengin, Fethullah. “Sa’d b. Ubade ve Hz. Peygamber Dönemindeki Bazı Uygulama ve Düşüncelere Farklı Bakışı”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IV/1 (2013), 171-186-186.