Some Information on the Practices of Dhimmis for Using the Trabzon Kadi Courts in the First Half of the Eighteenth Century

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 637 - 666, 30.06.2022

İbrahim Etem Çakır

https://doi.org/10.14395/hid.1052173

Öz

In the Ottoman Empire, non-Muslims with the status of d̲h̲immī had the opportunity to solve their cases named civil status such as marriage, divorce, alimony, and inheritance in the community courts according to their own laws. On the other hand, they also had the right to apply to the ḳāḍī court for the aforementioned cases. In the Ottoman Empire, d̲h̲immīs applied to the ḳāḍī court mostly on social issues such as marriage, divorce, dowry, alimony, child custody, and inheritance. In Ottoman history, the significance of the ḳāḍī registers, which contain the records of the cases held at the ḳāḍī court and which is the main source on social life, economy, law and similar issues, is known to everyone. The shari’a registers belonging to the Trabzon court, which were used as the main source in this study, have reached the present day in series. According to the s̲h̲arīʿa records, it is understood that d̲h̲immī men and women applied to the ḳāḍī court for many matters such as marriage, divorce, inheritance, bailment, alimony, purchase-sale, and receivables-payables. In this article, the practice of using the ḳāḍī court by d̲h̲immīs in Trabzon, where Muslim and non-Muslim populations live together, is discussed. An attempt was made to clarify the reasons why d̲h̲immīs use the ḳāḍī courts instead of applying to the community courts accordaning to their own legal norms for their cases that fall within the field of private law.
In the Ottoman Empire, d̲h̲immīs had the right to apply to their own community court on issues that fell in scope of ahval-i şahsiye (civil status). Furthermore, d̲h̲immīs had the right to marry, divorce, enter into debt relationship, acquire movable and immovable property and become heirs within the scope of Islamic law. While Islamic law enabled d̲h̲immīs to be subjected to their own religious law rules in some matters, it also allowed them to apply to the ḳāḍī courts. D̲h̲immīs applied to the ḳāḍī court mostly on social issues such as marriage, divorce, child custody, and inheritance. In this study, the applications by d̲h̲immīs to the ḳāḍī courts in subjects that fall under the private law were examined by using the s̲h̲arīʿa records of Trabzon in the first half of the XVIII. century. In the Ottoman Empire, individuals could apply to the court directly to resolve their legal issues, and sometimes they had the right to be represented in the court through their representatives. Those who did not or could not come to the court for different reasons made their applications through the attorneys. There was no limit on representation by an attorney in court. In the classical period of the Ottoman Empire, there was a practice of Muslims performing marriage contracts in the presence of a ḳāḍī or by a religious official with the permission of the ḳāḍī. Non-Muslim clerics, who were officially appointed for d̲h̲immīs, had been given the power to carry out marriage procedures. However, despite this privilege, the d̲h̲immīs sometimes performed their marriage in a ḳāḍī court. What are the reasons for the d̲h̲immīs to use the ḳāḍī court for divorce rather than marriage? This question can be answered differently according to time and place. It should be said in the first place that it was very easy to divorce by agreement in the kadi court. The attribution of sanctity to marriage in Christianity made divorce difficult. The strict and conservative attitude of the Christian legal norms regarding divorce should have directed the d̲h̲immīs to the ḳāḍī court. The d̲h̲immīs are not subject to the rules of Islamic law in their contracts. However, they have the right to bring disagreement arising from such contracts to the ḳāḍī court. The d̲h̲immīs often used the ḳāḍī court for property sales or leasing of real estate. Although it is a private law area, the d̲h̲immīs used the ḳāḍī court from time to time for inheritance sharing. The d̲h̲immīs preferred the ḳāḍī court in inheritance cases because Islamic inheritance law was more advantageous for them (especially for women). The d̲h̲immīs also used the ḳāḍī court for alimony. Alimony valuation was made in court on the condition that alimony needs of the children with decedent father were paid from their father's inheritance. One of the reasons why d̲h̲immīs use the court is related to the foundation issues. One of the reasons for non-Muslims to use the ḳāḍī court is conversion. Those who chose Islam as the new religion registered this stuation by applying to the ḳāḍī court. There are many records on this subject that are reflected in the documents.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, D̲h̲immī, Court, Trabzon, S̲h̲arīʿa Records

On Sekizinci Yüzyılın İlk Yarısında Zimmilerin Trabzon Kadı Mahkemesini Kullanma Pratiği Üzerine Bazı Bilgiler

Öz

Osmanlı Devleti’nde zimmî statüsündeki gayrimüslimlerin evlenme, boşanma, nafaka, miras gibi ahval-i şahsiye adı verilen davalarını kendi hukuklarına göre cemaat mahkemelerinde çözme imkânı vardı. Buna karşılık bahsedilen davaları için kadı mahkemesine başvuru hakları da bulunmaktaydı. Osmanlı Devleti’nde zimmiler daha çok evlilik, boşanma, mihr, nafaka, çocuk velayeti, miras gibi toplumsal konularda kadı mahkemesine başvurmuştur. Osmanlı tarihinde kadı mahkemesinde görülen davaların kayıtlarını ihtiva eden ve toplumsal hayat, ekonomi, hukuk ve benzeri konularda ana kaynak mahiyetindeki kadı sicillerinin önemi herkesin malumudur. Bu çalışmada ana kaynak olarak kullanılan Trabzon mahkemesine ait şer‘iyye sicil defterleri günümüze seri hâlde ulaşmıştır. Şer‘iyye sicillerine göre evlenme, boşanma, miras, kefalet, nafaka, alım-satım, alacak-verecek gibi pek çok konuda zimmi kadın ve erkeğin kadı mahkemesine başvurduğu anlaşılmaktadır. Bu makalede Müslüman ve gayrimüslim nüfusun bir arada yaşadığı Trabzon’da zimmilerin kadı mahkemesini kullanma pratiği ele alınmıştır. Zimmilerin özel hukuk alanına giren davaları için kendi hukuk normlarına göre cemaat mahkemelerine başvurmak yerine kadı mahkemesini kullanma nedenleri izah edilmeye çalışılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde zimmiler “ahval-i şahsiye” olarak ifade edilen konularda, kendi cemaat mahkemesine başvurma hakkı vardı. Buna karşılık zimmilerin, İslâm hukukuna tabi olarak evlenme, boşanma, borç ilişkisine girme, taşınır ve taşınmaz mal edinme, mirasçı olma gibi hakları da bulunmaktaydı. İslam hukuku zimmi tebaaya bazı konularda kendi dinî hukuklarının uygulanması olanağını sağlarken, onların kadı mahkemelerine başvurabilmeleri yolunu da açık tutmuştur. Zimmiler daha çok evlilik, boşanma, çocuk velayeti, miras gibi toplumsal konularda kadı mahkemesine başvurmuştur. Bu çalışmada Trabzon’un XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki şer’iyye sicilleri kullanılarak özel hukuk alanına giren konularda gayrimüslimlerin kadı mahkemesine yaptıkları başvurular incelenmiştir. Osmanlı Devleti’nde kişiler hukuki meselelerini çözmek üzere doğrudan kendileri mahkemeye başvurabildiği gibi kimi zaman mahkemede vekilleri aracılığıyla da temsil edilme hakkına sahip idi. Farklı nedenlerle mahkemeye gelmeyen veya gelemeyenler başvurularını vekiller aracılığı ile yapıyordu. Mahkemede vekil aracılığıyla temsil edilme konusunda herhangi bir sınırlama yoktu. Osmanlı Devleti’nde klasik dönemde Müslümanların evlenme sözleşmelerini kadı huzurunda ya da kadı izni ile bir din görevlisi tarafından gerçekleştirilmesi uygulaması vardı. Zimmiler için resmi olarak atanan gayrimüslim din adamlarına evlilik işlemlerini gerçekleştirme yetkisi tanınmıştır. Ancak tanınan bu ayrıcalığa rağmen zimmiler nikâh işlemlerini bazen kadı mahkemesinde gerçekleştirmekteydi. Evlilikten ziyade boşanma hususunda zimmilerin kadı mahkemesini kullanma nedenleri nelerdir? Bu soruya zamana ve mekâna göre farklı cevaplar verilebilir. En başta şunu söylemek gerekir ki kadı mahkemesinde anlaşmalı boşanmak çok kolaydı. Hristiyanlıkta evliliğe kutsallık atfedilmesi boşanmayı zorlaştırmaktaydı. Hristiyan hukuk normlarının boşanma hususundaki katı ve tutucu tavrı zimmileri kadı mahkemesine yöneltmiş olmalıdır. Zimmiler kendi aralarındaki sözleşmelerde İslam hukuku kurallarına tabi değillerdir. Ancak bu tip sözleşmelerden kaynaklanan anlaşmazlıkları kadı mahkemesine getirme hakları vardır. Mülk satışı ya da gayrimenkul kiralama işlemlerinde zimmiler, kadı mahkemesini sık sık kullanmışlardır. Zimmiler özel hukuk alanı olmasına rağmen miras paylaşımı için kadı mahkemesini zaman zaman kullanmışlardır. Zimmilerin miras davalarında kadı mahkemesini tercih etmeleri İslam miras hukukunun kendileri için daha avantajlı (özellikle kadınlar için) olmasından dolayıdır. Nafaka konusunda da zimmiler kadı mahkemesini kullanmışlardır. Babası ölen çocukların nafaka ihtiyaçları için babalarından kalan mirastan ödenmek şartıyla nafaka takdiri mahkemede yapılmaktaydı. Zimmilerin mahkemeyi kullanma nedenlerinden birisi de vakıf konuları ile ilgilidir. Gayrimüslimlerin kadı mahkemesini kullanma sebeplerinden birisi de ihtidadır. Yeni din olarak İslâmı seçenler kadı mahkemesine başvurarak bu durumu tescil ettiriyorlardı. Bu konuda belgelere yansıyan pek çok kayıt yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Zimmi, Mahkeme, Şer'iyye Sicilleri, Trabzon

Kaynakça

• Abacı, Nurca. Bursa Şehrinde Osmanlı Hukukunun Uygulanması. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Açık, Turan. “Trabzon Rum Metropolitleri Hakkında Bazı Gözlemler (1610-1670)”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 4/10 (2017), 1-26. doi number: 10.17822/omad.2017.69.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bardakoğlu, Ali. “Vesâyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/66-70. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bayraktar, Ayşegül. 1917 Numaralı Trabzon Şer῾iyye Sicilinin Değerlendirmesi ve Transkripsiyonu (H.1161-1163/M.1748-1750). Trabzon: Karadeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Bostan, MehmetHanefi. XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839- 1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Çakır, İbrahim Etem. “Zimmi Kadınlar Kadı Mahkemesinde: Sofya XVII. Yüzyıl”. Hacettep Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 21 (2014), 41-66.
• Çiçek, Fatih. XVIII. Yüzyılda Trabzon Şehri (1700-1725). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Lisans Tezi, 2020.
• Çiçek, Kemal. “Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zimmilerin Yargı Tercihi”. Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof.Dr. Nejat Göyünç. 31-49. Ankara: Sota&Yeni Türkiye Yayınları, 2001.
• Göçek, Fatma Müge – Baer, Marc David, “Social Boundaries of Ottoman Women's Experience in Eighteenth-Century Galata Court Records”. Women in the Ottoman Empire-Middle Eastern Women in the Early Modern Era. Edit: Madeline C. Zilfi. 48-65. Leiden: Brill, 1997.
• Milli Kütüphane (Ankara), Trabzon Şer’iyye Sicilleri. 1868, 1888, 1896, 1897, 1901, 1902, 1903, 1904, 1906, 1907, 1912, 1916, 1920.
• Gradeva, Rossitsa. “Orthodox Christians in the Kadi Courts: The Practice of the Sofia Sheriat Court, Seventeenth Century”. Islamic Law and Society 4/1 (1997), 37-69.
• Güney, Murat. 1826 Numaralı Trabzon Şer‘iyye Sicili’nin Özet Transksipsiyonu ve Analizi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ivanova, Svetlana. “Marriage and Divorce in the Bulgarian Lands (XV-XIX c.)”. Bulgarian Historical Review, 2-3 (1993), 49-83.
• Ivanova, Svetlana. “Hristiyan Rumeli Kadınları Evlilik Sorunları ve Kadı Sicilleri (17. ve 18. Yüzyıllar)”.
• Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih. Derleyenler. Amila Buturovic-Irvin Cemil Shick. 163-209. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• İnan, Kenan. “Trabzon’un Osmanlılar Tarafından Fethi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/14 (2003), 71-84.
• İnan, Kenan. “Mahmiye-i Trabzon Mahallâtından”: Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Hayat. Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• İnalcık, Halil. “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”. Turcica 21 (1991), 407-436.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayınları, 2005.
• Jennings, Ronald C. “The Office of Vekil (Wakil) in 17th Century Ottoman Sharia Courts”. Studia Islamica 42 (1975), 147-169.
• Jennings, Ronald C. “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 18/1 (1975), 53-114.
• Jennings, Ronald C. “Pious Foundations in the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 1565-1640: A Study Based on the Judicial Registers (șerʿi mahkeme sicilleri) of Trabzon”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 33/3 (1990), 271-336.
• Kara, Vildan. 1916 Numaralı Trabzon Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1160-1161/M. 1747-1748). Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Karaman, Hayreddin. Anahatlarıyla İslâm Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Kenanoğlu, M.Macit. “İslam-Osmanlı Hukukunda Zımmîler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2015), 553-574.
• Kenanoğlu, M. Macit. Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Koçak, Zülfiye.“Osmanlı Toplumunda Zimmî Kadınların Kadı Mahkemelerini Kullanma Pratiği: Vidin Örneği (1700-1750)”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 7/1 (2018), 167-210. doi.org/10.30903/Balkan.444810
• Koçak, Zülfiye. “Ekonomik ve Sosyal Münasebetler Özelinde Vidin’de Müslim-Gayrimüslim İlişkileri (1700-1750)”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 1109-1136.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Krstic, Tijana. Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları. çeviri: Ahmet Tunç Şen. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Laiou, Sophia. “Osmanlı Dünyasında Hristiyan Kadınlar: Rum Cemaatinin Şer‘iye Mahkemelerinde Açtıkları Kişilerarası Davalar ve Aile Davaları (17 ve 18. Yüzyıllar)”. Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih. edit. Amila Buturovic-Irvin Cemil Shick. 253-280. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Lowry, Heath Ward – Emecen, Feridun. “Trabzon”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/296-301. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Lowry, Heath Ward. Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1461-1583. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2005.
• el-Mevsilî, Abdullah bin Mahmûd. el-İhtiyâr Ta’lili’l-Muhtar 3, 4 Cilt. trans. Ahmet Oğuz vd., İstanbul: Nuh Yayıncılık, 2017.
• Milli Kütüphane (Ankara), Trabzon Şer‘iyye Sicilleri, 1868, 1888, 1896, 1897, 1901, 1902, 1903, 1904, 1906, 1907, 1912, 1916, 1920.
• Örseloğlu, Sezgin. 1888 Numaralı Trabzon Şer‘iyye Sicili’nin Özet Transkripsiyon ve Analizi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Örsten, Esirgen Seda. “Aile Hukuku ve Mülkiyet İlişkileri Açısından Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Gayrimüslim Kadın”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 65/3 (Ocak 2016), 893-936. doi.org/10.1501/Hukfak_0000001826
• al-Qattan, Najwa “Dhimmis in the Muslim Court: Legal Autonomy and Religious Discrimination”. International Journal of Middle East Studies 31/3 (1999), 429-444.
• St. Cyril and Methodius National Bulgaria, Oriental Department, Sofya Şer‘iyye Sicilleri, S 1bis, S 12.
• Tosun, Miraç. XVIII. Yüzyıl Trabzon’unda Cemaatlerarası İlişkiler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Tucker, Judith E. In the House of the Law Gender and Islamic Law in Ottoman Syria and Palestine. Berkeley: University of California Press, 1997.
• Turan, Ali. 1815 Numaralı Trabzon Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Hukukî Değerlendirmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yıldırım, Mustafa. “Vedia”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/596-598. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Zilfi, Madeline C. ‘“We Don’t Get Along”: Women and Hul Divorce in the Eighteenth Century’. Women in the Ottoman Empire-Middle Eastern Women in the Early Modern Era. Edit. Madeline C. Zilfi. 264-296. Leiden: Brill, 1997.