Çankırı Müzesi’nde Bulunan Tekke Şamdanları

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 381 - 428, 30.06.2022

Elif Ceylan Erol

https://doi.org/10.14395/hid.1064832

Cited By: 1

Öz

Dini ve sivil mimaride birer aydınlatma aracı olmaları açısından işlevsel olarak kullanılan şamdanlar özellikle ışık simgeselliği çerçevesinde birçok inançta sembolik anlamlar yansıtmış ve bu sembolizm eserlerin tasarımını da etkilemiştir. Seramik, cam, maden gibi malzemelerden üretilen şamdanlar kullanıldıkları yere göre farklı boyutlarda üretilmiş ve buna bağlı olarak isimlendirilmiştir. Türk İslam toplumlarında dini ve sivil mimaride kullanılan şamdanlar tekkelerde de işlevselliğin yanı sıra sembolik anlamlar ifade edecek şekilde yer almıştır. Bu çalışmada tasavvuf ve tarikatlarda şamdan-kandil-çerağ kavramlarının işlevsel ve sembolik yönleri konusunda bilgiler verildikten sonra Çankırı Müzesi’nde yer alan ve Çankırı Taş Mescid Mevlevîhânesi’nden müzeye getirilmiş olan on üç adet tekke şamdanı sanat tarihi disiplini çerçevesinde malzeme-teknik-süsleme açısından tanıtılmış, tarihlendirilmeleri yapılarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma ile tekke şamdanlarının tasavvuf literatüründeki sembolik ifadelerinin yanı sıra eserlerin sanat tarihi disiplini çerçevesinde incelenerek Türk İslam sanatındaki yerinin tespiti ve bu konuda yapılmış çalışmalarla birlikte sonraki araştırmalar için literatüre katkı sunulması amaçlanmıştır. Kaynaklarda tekkelerde kullanılan aydınlatma araçlarından çerağ ve kandiller fazlaca zikredilse de gerek yazılı gerekse görsel eserler ve müzelere farklı dergâhlardan gelen, 13-14. yüzyıl civarına tarihlendirilen örnekler şamdanların da tekke aydınlatma aracı olarak erken dönemlerden itibaren kullanıldığını göstermektedir. Bitkisel, geometrik, figür ve yazılı kompozisyonların yer aldığı bu eserler önemli bir sanat objesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde farklı müze ve koleksiyonlarda yer alan tekke şamdanları biçimsel olarak farklılık göstermektedir. Genel olarak meydan-ı şeriflerdeki şamdanlar benzer olmakla birlikte Bektaşiyye’deki Kırk Budak Şamdanı ya da Mevleviyye’deki on sekiz kollu şamdan gibi farklı örnekler de mevcuttur. Bu farklı formların oluşumunda genelde tasavvuf literatürünün özelde ise ilgili tarikatın İslam inancı çerçevesindeki sembolik yansımaları etkili olmuştur. Şamdanların formunu etkileyen sembolik unsurların yanı sıra bu eşyaların temsil ettikleri bazı anlamlar da vardır. Tekkelerdeki şamdanlar tıpkı çerağ ve kandiller gibi dervişe seyr-i sülûkunda sürekli takip etmesi gereken ve yolunda yürümesini sağlayan Allah’ın nûrunu, Hz. Peygamber’i (s.a.v.), Kur’ân-ı Kerîm-i, ilgili tarikatın pirini hatırlatan bir unsurdur. Tekkelerdeki aydınlatma araçlarından kandil ve çerağlardan özellikle Bektaşiyye tarikatına ait olanlar özel isimlerle adlandırılmaları ve tasarımlarındaki sembolik yönler ile farklı araştırmalara konu olmuştur. Gerek tasarımları gerekse kandil ve çerağlar gibi yansıttıkları sembolik anlamlarla Türk İslam sanatının önemli örnekleri olan tekke şamdanları hakkında çalışmalar azdır. Bu makalede incelenen tüm şamdanlar madeni (pirinç) olup dövme ve döküm teknikleri ile üretilmiştir. Farklı mumluk, gövde ve kaide formlarına sahip eserlerden bazıları çift olarak üretilmişken tek olan örnekler de vardır. Eserlerden bazılarında mumluklarda görülen lale formu ve bir eserdeki yazı dışında süsleme unsuru yoktur. Üzerlerinde tarih ibaresi bulunmayan şamdanlar farklı müzelerde yer alan benzer vakıf ve tekke şamdanları ile karşılaştırıldığında ve Çankırı Mevlevîhânesi’nin tarihi süreci dikkate alındığında 19. yüzyıla ait örnekler olduğu görülmektedir. Yine farklı koleksiyonlarda yer alan birçok şamdanın üzerindeki ibareden vakıf eseri olduğu anlaşılırken çalışmadaki eserlerde böyle bir kayıt da yoktur. Tarihlendirme dışında önemli bir durum da sanatçı konusudur. Eserlerin üzerinde sanatçı-usta ibaresi mevcut değildir. Ancak eserler aynı döneme ait farklı alanlarda kullanılan şamdanlarla karşılaştırıldığında 19. yüzyıl şamdanlarında rastlanan ortak formları sergilemelerinden dolayı dönemin ortak dilini yansıtan eserler oldukları görülmektedir. Üretildikleri devrin özelliklerini yansıtan bu eserler gerek formları gerekse sembolik anlamları ile Türk İslam maden sanatının önemli örneklerindendir.

Anahtar Kelimeler

Sanat Tarihi, tekke, şamdan, tarikat, sembolizm

Dervish Lodge Candleholders of Çankırı Museum

Öz

Candleholders, which are functionally utilized as a means of illumination in religious and civil architecture, have also reflected symbolic meanings in many beliefs, especially within the framework of light symbolism. This symbolism has also affected the design of the works. Candleholders made of materials such as ceramic, glass and metal were produced in different sizes according to the place they were used and named accordingly. Candleholders used in religious and civil architecture in Turkish-Islamic societies which took place in dervish lodges in a way to express symbolic meaning as well as it’s functionality. In this study, after giving information about the functional and symbolic aspects of the concepts of candleholder-candle and cerag in Sufism and dervish orders, thirteen candleholders in dervish lodges, which are brought to the Çankırı Museum from the Çankırı Taş Mescid Mevlevîhâne, are dated, introduced and evaluated within the frame of art history according to materials, technics used and ornamentations. In this study, it is aimed to determine the place of the lodge candleholders as well as the symbolic expressions of the Sufi literature in Turkish-Islamic art by examining the works within the framework of the art history and to contribute to the literature for further research on this subject. Although cerag and oil candles, which are among the lighting tools used in lodges, were mentioned very often in both written and visual sources, works dated to the 13th-14th centuries, which came to museums from different dervish lodges, show that the candelholders were also used as a lighting tool in the lodges since the early periods. These works, which include herbal, geometric, figural and written compositions appear as important art objects. Nowadays, lodge candleholders in museums and collections differentiate in form. In general, the candleholders in the meydan-ı şerif (a term used dervish lodge architecture) are similar, however there are also different examples such as the Kırk Budak Candleholder in Bektashi order or the eighteen-armed candelabra Mawlawi order. In the formation of these different forms, the symbolic reflections of the Sufi literature in general and the relevant sect in particular were effective within the framework of Islamic belief. In addition to the symbolic elements that affect the form of candleholders, there are also some meanings which represent these items. Candleholders in dervish lodges, like cerag and candels, were an element that reminds the light of Allah, the Prophet Muhammad, the Qur'an, the leader of the relevant sect, which must be followed constantly by the dervish in the course of his journey and enable him to walk on his path. Among the lighting tools in the lodges, candles and cerags, especially those belonging to the Bektashi order, are the subject of different researches with special names and symbolism in their designs. There are few studies on the lodge candleholders, which are important examples of Turkish Islamic art with their designs and the symbolic meanings they reflect as in cerags and candles. All candleholders reviewed in this study are metal (brass) and were produced by forging and casting techniques. While some of the works with different candleholder, body and pedestal forms were produced in pairs, there are also single examples. There is no decoration element except the tulip form seen on one candleholder and in a writing sources. When the candleholders without the date inscription are compared with the similar foundation and lodge candleholders in different museums and considering the historical process of the Çankırı Mevlevîhâne, it is seen that they are examples from the 19th century. Moreover, while it is realized from the inscription on many candleholders in different collections that they are pieces of foundations, in the studies there is no any record. Apart from dating, another important thing is the issue of the artist. There is no any artist-master expression on the works. However, when the works are compared with the candleholders utilized in different areas belonging to the same period, it is seen that they reflect the common language of the period because they exhibit the common forms of candleholder found in the 19th century. These pieces, which reflect the characteristics of the period in which they were produced, are important examples of Turkish-Islamic metal art with their forms and symbolic meanings.

Anahtar Kelimeler

Dervish Lodge, Symbolism, history of art, Dervish order, Candleholder

Kaynakça

• Atasoy, Nurhan. “III. Murad Şehinşahnamesi, Sünnet Düğünü Bölümü ve Philadelphia Free Library’deki İki Minyatürlü Sayfa”, Sanat Tarihi Yıllığı 5 (1973), 359-387.
• Atasoy, Nurhan. Derviş Çeyizi: Türkiye’de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2016.
• Atsız, Hüseyin Nihal. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Seçmeler. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2011.
• Ayvazoğlu, Beşir. Güller Kitabı. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Baş, Derya. Seyyid Ahmed el-Bedevî Tarîkatı ve İstanbul’da Bedevîlik. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Biçici, H. Kâmil. “İznik Müzesindeki Kandil ve Şamdan Motifli Mezar Taşları”, Turkish Studies 7/3 (2012), 637-661.
• Bodur, Fulya. Türk Maden Sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Sanat Yayınları, 1987.
• Bozkurt, Nebi. “Kandil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/299-300. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Bozkurt, Nebi. “Şamdan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/328-330. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Cirlot, Juan Eduardo. A Dictionary of Symbols. çev. Jack Sage. London: Routledge Publications, 2001.
• Çal, Halit. “Çankırı Mevlevihanesi”, Türkiyat Araştırmaları Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 23 (2015), 149-176.
• Çeken, Muharrem. Anadolu Selçuklu Dönemi Maden Sanatı (Türkiye Müze ve Özel Koleksiyonlarındaki Örnekler). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Çetinaslan, Mustafa. “Konya Sahip Ata Vakıf Müzesi’nde Sergilenen Vakıf Şamdanları”, Tarihin Peşinde, 15 (2016), 329-359.
• Çevrimli, Nilgün. “Değişik İşlevli Bir Grup Madeni Eser Örnekleri Üzerinde Görülen Ejder Figürleri Hakkında Bir Değerlendirme”, Vakıflar Dergisi 37 (2012), 193-222.
• Dal, M. Fahrettin. Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Kitap Sanatında Naturalist Üslupta Çiçekler. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Dervişler ve Eşyaları Türk Dünyası Tekke Objeleri Sergisi Kataloğu. Maryland USA: 2015.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2004.
• Doğan, Ahmet Işık. Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler, Zaviyeler ve Benzer Nitelikteki Fütüvvet Yapıları. İstanbul: İTÜ Mimarlık Mühendislik Fakültesi Yayınları, 1977.
• Durmuş, M. Elif. 13-14. YY Anadolu’suna Tarihlenen Kandil ve Şamdanlarda Işık Sembolizmi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Ersoy, Ayla. “Geleneksel Süsleme Sanatlarında Kullanılan Bazı Çiçek Motiflerinin İslâm İnancı ile İlgisi”. Sanat ve İnanç II. haz. Banu Mahir-Hâlenur Kâtipoğlu. 245-249. İstanbul: MSGSÜ Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2004.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Göçer, Zehra. Franz Taeschner’in Hayatı ve Eserleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Göktaş Kaya, Lütfiye. “Alevi Bektaşi Kültüründe “Kırkbudak” Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 40 (2006), 211-229.
• Göktaş Kaya, Lütfiye- Ata, Ebubekir Sıddık. “Şeyh Şabân-ı Velî Vakıf Müzesi Vakıf Şamdanları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 87 (2018), 153-182.
• İrepoğlu, Gül. Lâle. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Kara, Mustafa. Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 3. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Pekpelvan, Belgin. “İslâm Sanatında Tasavvufî Sembolizm ve Mevlevîlik”. Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyumu Bildirileri. 519-534. Konya: Rumi Yayınları, 2006.
• Schimmel, Annamarie. Sayıların Gizemi. çev. Mustafa Küpüşoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, t.y.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Seccâdî, Seyyid Cafer. Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü. çev. Hakkı Uygur. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Şahinler, Necmettin. Siyâh ve Yeşil Kur’an’da Renk Sembolizmi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Tanman, M. Baha. “Merzifon, Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde Zileli Emin’in Yarattığı “Osmanlı Dünyası” ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Günel İnan’a Armağan. 491-522. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1993.
• Tanman, M. Baha. “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/Tekkeler”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 363-508. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Tosun, Necdet. Derviş Keşkülü. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Türk Dünyası Tekke Objeleri Sergi Kataloğu. Eskişehir: 2013.
• Yahyâ Âgâh b. Sâlih el-İstanbulî. Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. ed. Yusuf Özbek. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2002.
• Yıldıran Sarıkaya, Meliha. Türk-İslâm Edebiyatında Hz. Ali. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Cenan Eğitim, Kültür ve Sağlık Vakfı. “Müze”. Erişim 21.01.2022. https://www.cenanvakfi.org/muze/