Mukâtil b. Süleymân’ın Şiî/Zeydî Olduğu İddiası ve Şiî Kaynaklardaki Mukâtil Rivayetleri

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 451 - 478, 30.06.2022

Ersin Çelik

https://doi.org/10.14395/hid.1073575

Öz

Mukâtil b. Süleymân’ın (ö. 150/767) tefsiri, günümüze ulaşan en eski tefsir olması nedeniyle oldukça önemlidir. Bu tefsirin önemi ne kadar tartışılmaz ise müellifin mezhebî kimliği bir o kadar tartışmalıdır. Müellifin mezhebî aidiyeti bu tefsirinin kaynak olma değeri ile yakından ilgilidir. Zira Mukâtil hakkındaki değerlendirmeler, “yalancılık” ile “tefsirde otorite olduğu” şeklinde iki uç noktada seyretmektedir. Çağdaş dönemde bazı araştırmacılar, müellifin mezhebî kimliği üzerindeki bu tartışmaları, Sünnî tefsir geleneğinde Mukâtil’in “sakıncalı” olarak görüldüğüne ve bu durumun müellifin tefsirinin görmezden gelinmesine sebep olduğuna kadar götürmüştür. Gerçekten de Mukâtil’e dair atıfların Taberî ve İbn Ebî Hâtim gibi rivayetleri derleyen ilk dönem tefsirlerinde ya hiç yer almadığı ya da çok az yer aldığı bir gerçektir. Dolayısı ile söz konusu araştırmacılar, problemi yalnızca Mukâtil’in mezhebi kimliği meselesi olmaktan çıkarmakta ve tefsir geleneğinde onun tefsirinin ideolojik sâiklere kurban edildiğini öne sürmüşlerdir. Mukâtil’in mezhebi kimliğine gelince onun Müşebbihe, Mürcie veya Şîa/Zeydiyye’ye nispet edildiğine dair farklı görüşler bulunmaktadır. Bu çalışma özellikle Mukâtil’in Şiî/Zeydî olduğu iddiası üzerine yoğunlaşmaktadır. Mukâtil’in Şiî/Zeydî olduğu iddiası ilk defa Şîa’ya eğilimiyle meşhur İbnü’n-Nedîm (ö. 385/995) tarafından öne sürülmüştür. Şiî ricâl âlimi el-Keşşî (III-IV. /IX-X. yüzyıl) ve Ebû Ca‘fer et-Tûsî (ö. 460/1067) de onun Şiî/Zeydî olduğunu savunmuştur. Ayrıca Ebû Ca‘fer et-Tûsî, Mukâtil’in Muhammed el-Bâkır (ö. 114/733) ve Ca‘fer-i Sâdık’ın (ö. 148/765) ashabından olduğunu vurgulamışlardır. Sünnî gelenekte daha çok teşbih inancıyla suçlanan Mukâtil, çağdaş dönemde tefsirinin muhakkiki Abdullah Mahmud Şehhâte (d. 1951) başta olmak üzere Muhammed Ebu Zehre (ö. 1974) gibi isimler tarafından da Şiî/Zeydî olarak tavsif edilmiştir. Yine Louis Massignon (ö. 1962) ve Montgomery Watt (ö. 2006) gibi oryantalistler tarafından da Mukâtil ile Zeydiyye arasında bir ilişki kurulmuştur. Bu araştırmamızın iki temel amacı bulunmaktadır: Birincisi, müellifin kendi tefsiri üzerinden onun Şiî/Zeydî olmadığına dair ikna edici bazı tespitlerde bulunmaktır. İkincisi ise Mukâtil’in başta tefsir ve hadis kaynakları olmak üzere Şiî gelenekteki yerine ve etkisine dair bazı değerlendirmelerde bulunmaktır. Burada özellikle Şîa’nın temel tefsir ve hadis kaynaklarında Mukâtil’den gelen rivayetlere yer verilip verilmediği, yer verildiyse bunun ne ölçüde olduğu tespit edilmeye çalışılacak ve bu rivayetlerin müellifin elimizdeki mevcut eserleri ile mukayesesi yapılacaktır. Bu sayede Şiî kaynaklarda Mukâtil’e nispet edilen rivayetlerin onun kendi kaynaklarında ve özellikle Salebî gibi ondan çokça istifade eden müfessirlerin eserlerinde bulunup bulunmadığı irdelenecektir. Ayrıca bu Şiî kaynaklarda Mukâtil’e nispet edilen rivayetlerin muhteva analizi de yapılacaktır. Neticede bu çalışmada, bazı Sünnî ve Şiî müellifler tarafından Şiî/Zeydî olduğu öne sürülen hicrî II. asrın önde gelen müfessirlerinden Mukâtil’in mezhebi aidiyeti, Şiî kaynaklar üzerinden değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mukâtil b. Süleymân, Mezhep, Şîa, Zeydiyye.

Teşekkür

Bu makale, 22-23 Kasım 2021'de İstanbul'da Düzenlenen Hicri İkinci Asrın İslami İlimlerin Oluşumu ve Şekillenmesindeki Yeri Uluslararası Sempozyumu'nda sözlü bildiri olarak sunulan çalışmamızın geliştirilmiş ve kısmen değiştirilmiş halidir.

The Claim that Muqātil b. Sulaymān is a Shīʿīte/Zaydī and His Narrations in Shīʿīte Sources

Öz

The commentary of Muqātil b. Sulaymān (d. 150/767) is very important because it is the oldest exegesis that has survived to the present day. As much as the importance of this tafsir is indisputable, the sectarian identity of the author is just as controversial. The sectarian belonging of the author is also closely related to the value of being a source of this commentary. Because the evaluations about Muqātil follow two extremes: “lying” and “authority in tafsir”. In the contemporary period, some researchers have taken these discussions on the sectarian identity of the author to the point that Muqātil is seen as "inconvenient" in the Sunnī tafsir tradition and this situation causes the tafsir of the author to be ignored. Therefore, the claims in question remove the problem from being a question of Muqātil's sectarian identity and argue that Muqātil's tafsir is sacrificed to ideological motives in the tafsir tradition. There are different opinions about whether Muqātil is attributed to Mushabbiha, Murjiʾa or Shīʿa/Zaydiyya. This study focuses on the claim that the author is Shīʿīte/Zaydī, which was brought to the fore by names such as Muhammad Ebu Zehre (d. 1974), especially Abdullah Mahmud Shahhâte (b. 1951), who was the interpreter of his commentary. The claim that Muqātil was a Shīʿīte/Zaydī was first put forward by Ibn al-Nadīm (d. 385/995), who was known for his Shīʿa inclination. While the prominent Shīʿīte scholar al-Kashshī (III-IV. /IX-X. century) and Abu Ja'fer et-Tusi (d. 460/1067) argued that he was a Shīʿīte/Zaydī. Also Tusi states that he was one of the companions of Muhammad al-Bakir (d. 114/733) and Ca'fer-i Sadik (d. 148/765). Again, a relationship was established between Muqātil b. Sulaymān and Zaydiyya by orientalists such as Louis Massignon (d. 1962) and Montgomery Watt (d. 2006). Our research has two main purposes: First, it is to make some convincing determinations that he is not a Shīʿīte/Zaydī based on the author's own commentary. The second is to make some determinations about the place and influence of Muqātil in the Shīʿīte tradition, especially the sources of tafsir. Here, it will be tried to determine whether the narrations from Muqātil are included in the main tafsir and hadith sources of Shīʿa, and these narrations will be compared with the existing works. As a result, in this study, the Hijri II. the sectarian belonging of Muqātil, one of the leading commentators of the century, is evaluated through Shīʿīte sources.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Muqātil, Madhhab, Shīʿa, Zaydiyya.

Kaynakça

• Altuntaş, Mehmet “Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsirinde İsrâiliyat ve Hurûf-ı Mukattaa Hakkındaki Yorumları”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (Haziran 2018), 129-158.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: TDV yayınları, 1991.
• Bağdâdî, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Hatip. Tarihu Bağdat. 24 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, ty.
• Bağdâdî, İbn Ebû Ya‘lâ el-Bağdâdî. Tabakâtü’l-Hanâbile. 2 cilt. Kâhire: Matbaatü’s-sünneti’l-Muhammediyye, ty.
• Berkī, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Hâlid. Ricâlü’l-Berkî. thk. Muhammed b. el-Hasen Tûsî-Hasan Mustafavî. Tahran: İntişârâti Dânişgâhi Tahran, 1342.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsırunnâır. 9 cilt. Beyrut: Dâru tavkı’n-necat, 1422.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mukâtil İbn Süleyman ve Eserleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976), 1-35.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
• Çelik, Ersin. “Mu‘tezile-Şîa Etkileşimi Bağlamında Zemahşerî’nin Hz. Ali Hakkında Nazil Olduğu Nakledilen Âyetlere Yaklaşımı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi-Cumhuriyet Theology Journal 25/3 (Aralık 2021), 1123-1142.
• Çelik, İbrahim. “Kur'an'da Haberî Sıfatlar ve Mukatil b. Süleyman'a İsnad Edilen Teşbih Fikri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 151-159.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-İmâm Zeyd Hayâtühû ve Asruhû-Ârâuhû ve Fıhhuhû. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-Arabî, ty.
• Ednevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Müfessirîn. Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikme, 1417/1997.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Nu‘aym Zerzûr. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1426/2005.
• Gökalp, Yusuf Şiî Gelenekte Alternatif Bir İktidar Mücadelesi Erken Döenm Zeydîlik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Hıllî, Hasan b. Ali b. Davud er-Ricâl. Tahran: Dânişgâh-ı Tahrân, 1342.
• Hürremî, Murtazâ - Naveşkî,Rasûl. “Seyrî der Ahvâli Mukâtil b. Süleymân ve Reviş-i tefsîrî vey”. Dûfeslnâme Kâvişhây-i Dînî 2/6 (Pâyîz u Zemistân 1390), 139-180.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn, Tabakâtü’l-Hanâbile. 2 cilt. Kâhire: Matbaatü’s-sünneti’l-Muhammediyye, ty.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tehzibu’t-Tehzib. thk: Mustafa Abdulkadir Ata. 12 cilt. Hindistan: Matbaatü dâireti’l-maârif, 1326.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Semseddin Ahmed b. Muhammed. Vefayâtu’l-a’yan ve ebnâi’z-zaman. thk: İhsan Abbas. 8 cilt. Beyrut: Daru Sadr, 1977.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim. Kitâbu’l-Mecrûhîn. thk: Muhammed İbrâhîm Zâyid. 3 cilt. Halep: Dâru’l-Va’y, 1396.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• İbnü’l-İmad, Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtu’z-zeheb. 11 cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1406/1986.
• İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî. Ricâlü’l-allâmeti’l-Hıllî, thk. Muhammed Sâdık Bahru’l-ulûm. Necef: Dâru’z-zehâir, 1411.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1997.
• Keşşî, Muhammed b. Ömer. İhtiyâru ma’rifeti’r-ricâl el-ma’rûf bi ricâli’l-Keşşî, thk. Hasan el-Mustafâvî. Tahran: Dânişgâh-ı Meşhed, 1348.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi es-Sa‘lebî (427/1036) Tefsirinde Mukātil b. Suleymân (150/767) Rivayetleri. Ankara: Kitâbiyât, 2005.
• Kûfî, Furât b. İbrahim. Tefsîru Furât el-Kûfî. thk. Muhammed Kâzım. Tahran: Vizâretü’s-sekâfî ve’l-irşâdi’l-İslâmî, 1410.
• Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsîru’l-Kummî, thk. Tayyib Mûsevî Cezâyirî. 2 cilt. Kum: Dâru’l-kitâb, 3. Basım, 1363.
• Kummî, Ebü’l-Hasen İbn Bâbeveyh. el-İmâme ve’-tebsıra mine’l-hayre. Kum: Medrese-i İmâm Mehdi, 1985.
• Kummî, İbn Bâbeveyh. Men lâ yahduruhü’l-fakîh, thk. Ali Ekber Gıfârî. 4 cilt. Kum: Defter-i intişâri İslâmî, 1413.
• Küleynî, Muhammed b. Yakub. el-Kâfî. thk. Ali Ekber Gıfârî-Muhammed Ahundî. Tahran: Dâru’l-kütübi’l-İslâmiyye, 1407.
• Mâzenderânî, Muhammed Sâlih. Şerhu Usûli’l-Kâfî mea’t-ta‘lîkâti’l-kayyimeti li’l-Mirzâ Ebü’l-Hasen eş-Şa‘rânî, Seyyid Ali Âşûr.. 12 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1429.
• Meşhedî, Muhammed b/ Muhammed Rızâ Kummî. Tefsîru kenzi’d-dekâik ve bahru’l-garâib. thk. Hüseyin Dergâhî. 14 cilt. Tahran: Vizâretü Ferheng ü İrşâdi İslâmî, 1368.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 4 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 1423.
• Müeyyed billah, İbrahim b. el-Kâsım b. el-İmâm. Tabakâü’z-Zeydiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh. 3 Cilt. Ammân: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 1421/2001.
• Nâşî el-Ekber, Ebu’l-Abbâs Abdullâh b. Muhammed. Mesâilu’l- imâme ve muktetefât min kitâbi’l-evsat fi’l-makâlât. thk. Josef van Ess. Beyrut: yy. 1971.
• Necefî, Muhammed Hasan Muzaffer. Delâilü’s-sıdk li-nehci’l-hak. thk. Müessesetü âli’l-beyt. 6 cilt. Kum: Müessesetü âli’l-beyt, 1422.
• Nûrî, Mirzâ Hüseyn b. Muhammed Takî. Müstedrakü’l-vesâil ve müstenbetü’l-mesâil. thk. Müessesetü âli’l-beyt. 28 cilt. Kum: Müessesetü âli’l-beyt, 1408.
• Onat, Hasan. “Şiî İmamet Nazariyesi (Kuleyni, Kummi ve Tûsî’nin Görüşleri Çerçevesinde), AÜİFD 32 (1992), 90-91.
• Râzî, Ebü’l-Fütûh. Ravzu’l-cinân ve ravhu’l-cenân fî tefsîri’l-Kur’ân. tsh. Muhammed Mehdî Nâsıh-Muhammed Ca‘fer Yâhıkî. 20 cilt. Meşhed: Âsitân-ı Kudsi Rıdavî, 1408.
• Sa‘lebî, Ebu İshak. el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Komisyon. 33 cilt. Cidde: Dâru’t-tefsîr, 1436/2011.
• Saffâr, Muhammed b. Hasan. Besâiru’d-deracât fi fezâili âli Muhammed. thk. Muhsin b. Abbasali Kûçebâğî. Kum: Mektebetü Âyetullah el-Mar‘aşî, 1404.
• Sami, Semseddin Kamusu’l-A’lam. 6 cilt. İstanbul: Mihran Matbaası, 1316/1898.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensûrfi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1432/2011.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 cilt. Suudiarabistan: Vizâretü’l-evkâfi’s-Suûdiyye, 1394/1974.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-nihal. 3 cilt. tsh. Ahmed Fehmî Muhammed. Beyrut: Dâru’s- Surûr, 1368/1948.
• Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî İbn Bâbeveyh el-Kummî. el-Emâlî (li’s-Sadûk). Tahran: Kitâpçî, 1376.
• Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî İbn Bâbeveyh el-Kummî. Men lâ yahduruhü’l-fakîh. thk. Ali Ekber Gıfârî. 4 cilt. Kum: Defter-i intişâri İslâmî, 1413.
• Taberî, Ebû Ca‘fer. Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Mekke: Dâru’t-terbiye ve’t-türâs, ty.
• Tabersî, Fazl b. el-Hasen. Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 cilt. Tahran: Nâsırı Hüsrev, 3. Basım, 1372.
• Tözluyurt, Mehmet. “Mukâtil b. Süleymân’ın Zeydî ve Mürciî Oluşu Meselesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (BOZİFDER) 14/14 (Aralık 2018), 275-299.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan b. Ali. İhtiyâru ma’rifeti’r-ricâl el-ma’rûf bi ricâli’l-Keşşî. thk. Hasan el-Mustafâvî. Meşhed: Dânişgâh-ı Meşhed, 1348.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi ve Kâsım er-Ressî. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Ümit, Mehmet. “Zeydiyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahâbe Hakkındaki Görüşleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2015), 93-118.
• Ünal, Yavuz. “Zeydiyye’nin Kuran Tasavvuru ve Tefsir Dinamiklerine Dair”. İslâmî İlimler Dergisi 5/1 (2010), 175-197.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbas. Aʿlâmü’l-müʾellifîne’z-Zeydiyye. Amman: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 1420/1999.
• Watt, W. Montgomry. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 2. Basım, 1998.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkiretü’l-huffâz. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.