İbn Ammâr el-Mevsılî’nin Hayatı ve Hadis İlmindeki Yeri

Yıl 2021, Sayı: 45, 179 - 200, 15.06.2021

Selim Yılmaz

https://doi.org/10.30623/hij.952995

Öz

Bu çalışma, 162/779-242/856 yılları arasında yaşayan Muhammed b. Abdullah b. Ammâr el-Mevsılî’nin hayatını ve hadis ilmindeki yerini incelemektedir. Çalışmada; ricâl ve usûl kaynaklarında İbn Ammâr’la ilgili tespit edilen bilgiler değerlendirilmiş ve onun ilmi kişiliğinin tanıtılması amaçlanmıştır.
Cezîre Bölgesi’nin Diyârırebîa kısmında bulunan Musul şehrine nisbet edilen İbn Ammâr el-Mevsılî, döneminin önemli hadis âlimlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Erken yaşlarda hadis tedrisatına başlayan İbn Ammâr, dönemin ilim merkezlerinden Bağdat, Dımaşk, Kûfe, Mekke gibi yerleşim yerlerine rihleler yaparak pek çok hocadan ders almıştır. O, pek çok münekkit tarafından ta‘dîl edilerek ilmi (ravileri) araştıran biri olarak tavsif edilmiştir.
İbn Ammâr el-Mevsılî, hadis rivayetindeki yetkinliği ve güvenilirliğinin yanı sıra rical bilgisiyle de ön plana çıkmıştır. Ricâl bilgisi ve rivayetlerin illetlerini tespit edebilmesi özelliği ile Ali b. Medînî’ye (ö. 234/848) benzetilmiştir. Cerh ve ta‘dîl alanında özellikle Yahyâ b. Sa‘îd el-Kattân’dan (ö. 198/813) önemli ölçüde istifade etmiştir. Ravilerle ilgili verdiği bilgilerle, kendinden sonra eser te’lif eden pek çok âlime kaynaklık etmiştir. Özellikle İbn Şâhin (ö. 385/996), Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), İbn ‘Asâkîr (ö. 571/1176) ve Mizzî (ö. 742/1341) gibi müellifler, kitaplarında İbn Ammâr’dan pek çok nakilde bulunmuşlardır. Ricâl kaynaklarında ondan nakledilen bilgilere, ekseriyetle Ya‘kûb b. Süfyân el-Fesevî (ö. 277/890) ve Hasan b. Süfyân eş-Şeybânî (ö. 303/915) vasıtasıyla yer verilmiştir. Günümüze ulaşmasa da İbn Ammâr’a nisbet edilen “İlelü’l-hadîs ve ma‘rifetü’ş-şuyûh” isimli eser, sonraki dönemde ilelü’l-hadîs ve ricâl ilmi konusunda başvurulan önemli bir kaynak olmuştur.
İbn Ammâr, genel olarak münekkitlerin ekseriyetine muvafık değerlendirmeler yapmıştır. Ancak bazı râvilerin cerh ve ta‘dîlinde diğer münekkitlere nazaran müteşeddid veya mütesâhil davranmıştır. Ta‘dîl ettiği râvilerin büyük bir kısmında “sika” tabirini kullanırken bazı râviler için “sikatün hüccetün, sikatün hâfizun, lâ be’s bihî” gibi ifadeler de kullanmıştır. En çok kullandığı cerh lafzı ise “zayıf” olmuştur. İbn Ammâr el-Mevsılî, cerh ettiği râvilerde bazen cerh sebebini açıkça belirtmiştir. Bazı râvileri ve rivayetleri zaman, mekân, öğrenci ve hoca gibi unsurlarla beraber değerlendirme yoluna gitmiştir. İbn Ammâr, râvilerle ilgili değerlendirmelerinde bazen birkaç râviyi bir arada zikrederek onları mukâyese etmiştir. O, râvileri ayırt edici özelliklerden nisbe, isim, künye, vefat tarihi gibi bilgileri zikretmiştir. Râvi ile igili fırka mensubiyeti, itikâdî durumu gibi hususları açıklamış, râvileri siyasi ve itikâdi düşünceleri sebebiyle değil de özellikle rivayete ehliyetleri açısından değerlendirdiğini belirtmiştir.
İbn Ammâr, imlâ meclislerine katılarak hadis dinlemiş, isimlerin telaffuzunda hata olmaması için, hadisi bizzat mümlî’den (hocadan) duyma gayreti içinde olmuştur. Bazen kendi imkânlarıyla bazen de hocalarından rivayet ederek isnaddaki illetleri ortaya çıkarmaya gayret göstermiştir. Tedlîs yapan râvilerin tespit edilmesine katkı sağlamış, müdellis râvilerden hadis nakletmediğini beyan etmiştir. Bazı ravilere ait hadis nüshalarında tespit ettiği hataları düzelterek rivayetlerin daha sahih bir şekilde nakledilmesine katkı sağlamıştır. Hatalı rivayet nakletmede ısrar eden râvilerden rivayet almayı terk ettiğini belirtmiştir.
Farklı rivayet kaynaklarında İbn Ammâr’dan nakledilen 150 civarında rivayet bulunmaktadır. Kütüb-i Sitte müelliflerinden sadece Nesâî onun rivayetlerine yer vermiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbn Ammâr el-Mevsılî, Ricâl, Cerh, Ta'dil, İlelü'l-hadîs

Ibn ʿAmmār al-Mawṣilī’s Life and His Place in the Field of Hadith

Öz

This study examines Muhammed b. Abdullah b. ʿAmmār al-Mawṣilī’s life and place in the field of hadith, who lived between 162/779-242/856. In the study, some information on Ibn ʿAmmār, found in dignitaries and hadith methodology sources, are compiled and it is aimed to introduce his scholarly character.
Being associated with the district of Mosul in Diyârırebîa city in Cezîre region, Ibn ʿAmmār al-Mawṣilī is regarded to be one of the important hadith scholars of the era. Beginning hadith studies at early ages, Ibn ʿAmmār travelled to many significant schools in Baghdad, Dımaşk, Kûfe, and Mecca to be taught by various teachers. He is validated by many critics as someone who seeks to study.
Ibn ʿAmmār al-Mawṣilī stands out as a talented and reliable man in hadith narration as well as a knowledgeable person in the field of dignitaries. He is likened to Ali b. Medînî (d. 234/848) thanks to his knowledge in dignitaries and skill in finding hidden blemishes in narrations. He gets much from Yahyâ b. Sa‘îd el-Kattân (d. 198/813) in the field of validation and invalidation. By presenting information on narrators, he leaded many upcoming scholars that published works. Particularly, Ibn Sâhin (d. 385/996), Hatîb el-Bağdâdî (d. 463/1071), İbn ‘Asâkîr (d. 571/1176) and Mizzî (d. 742/1341) often refer to Ibn ʿAmmār in their works. In the sources of dignitaries, he is mostly cited by Ya‘kûb b. Süfyân el-Fesevî (d. 277/890) and Hasan b. Süfyân es-Seybânî (d. 303/915). Although having not reached today, Ibn ʿAmmār’s work “İlelü’l-hadîs ve ma‘rifetü’ş-şuyûh” becomes a significant source, referred to in the fields of hidden blemishes in hadith and dignitaries in upcoming eras.
Ibn ʿAmmār mostly agrees with the evaluations of critics. However, in validating or invalidating some narrators, he behaved more rigid or smoother when compared to other critics. For many narrators that he validates, he uses the term “reliable”. Similarly, he names some narrators as “reliable as a hadith provider, a reliable hadith memorizer, innocuous”. The most common word for invalidation is “weak”. Ibn ʿAmmār al-Mawṣilī sometimes explains the reason why he invalidates some narrators. He examines some narrators in a holistic approach, including such factors as time, place, student and teacher. In his evaluations on narrators, Ibn ʿAmmār occasionally compares some of them. He presents unique features of narrators such as affiliation, name, personal records, and date of death. He elaborates on the narrator’s affiliations and their understanding of faith. However, he argues that he evaluates narrators according to their skill in narration rather than their political and creed-based opinions.
İbn ʿAmmār attends hadith dictation meetings and listens to the hadiths carefully. To avoid any mistakes in pronouncing the names, he seeks to listen directly from teachers. He tries to reveal hidden blemishes in transmission of chain by narrating directly from his teachers and sometimes studying alone. He contributes to determining narrators who establishes untrue hadith connections. He claims that he does not transfer any hadiths from these narrators. By correcting mistakes in some copies of hadith narrators, he ensures that some narrations are more reliable. He also suggests that he avoids basing on narrators who insist on reporting erroneous narrations.
There are nearly 150 narrations by Ibn ʿAmmār in various sources. However, among Kütüb-i Sitte authors, Nesâî only includes his narrations.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Ibn ʿAmmār al-Mawṣilī, Dignitaries, Invalidation, Validation, Hidden Blemishes in Hadith

Kaynakça

• Abdülazîz Şâkir el-Kübeysî. “el-İmâm Muhammed b. Abdullah b. Ammâr el-Mevsılî ve cuhûduhû fi’l-cerh ve’t-ta’dîl”. Mecelletü’l-Şer’iyye ve’l-Kânûn 34 (Nisan 2008), 417-541.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybani. el-Câmi‘ li ‘ulûmi’l-İmâm Ahmed -er-Ricâl. thk. Hâlid er-Rabât. 22 Cilt. Mısır: Dâru’l-Felâh, 1430/2009.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şu‘ayb Arnavut, Âdil Mürşid. Beyrut: Müessestu’r-Risâle, 1421/2001.
• Âşıkkutlu, Emin. “Bir İsnad Tenkid Yöntemi Olarak Şartlı Cerh-Tadiller ve Uygulamadaki Sonuçları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (22 Ocak 2014).
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 4. Basım, 2011.
• ‘Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. Meğâni’l-ahbâr fî şerhi esâmî ricâli Meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed Abdülmu’îd Hân. 8 Cilt. Haydarabat: Dâiratu’l-Meârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Cûzcânî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kûb b. İshâk el-. Ahvâlu’r-ricâl. thk. Abdulalîm Abdülazîmel-Bestavî. Faysalabat/Pakistan: Hadîs Akademi, ts.
• Çiftçi, Mehmet Emin. “Hadislerin Sıhhatinin Tespitinde İçtihad Problemi”. ETÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - ETÜSBED 8 (2019), 45-54.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şu‘ayb el-Arnaût, Hasan Abdulmun‘im. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1424/2004.
• Dârekutnî. el-Mü’telif ve’l-mühtelif. thk. Muvakffak b. Abdullah b. Abdülkadir. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ğarbi’l-İslâmî, 1406/1986.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Suâlâtu Ebî Dâvûd li’l-imâm Ahmed b. Hanbel fî cerhi’r-ruvvât ve ta’dîlihim. Kahire: Dâru Fâruku’l-Hadîse, 1431/2010.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ el-Mevsılî. Müsnedü Ebû Ya‘lâ. 5 Cilt. Kahire: Dâru’t-te’sîl, 1438/2017.
• Beyhakî, Amed b. el-Hüseyin b. Ali. Şu‘abu’l-îmân. thk. Abdülali Abdülhamid Hâmid. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1423.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehmiyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 18 Şubat 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/cehmiyye
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-. el-Müstedrek ‘ala’s-sahîhayn. thk. Mukbil b. Hâdî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmi‘ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘. thk. Mahmûd Tahhân. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1403/1983.
• Hatîb el-Bağdâdî. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdullah es-Sevrakî, İbrâhim Hamdî el-Medênî. Medine: Mektebetü’l-İlmiyye, 1409/1989.
• Hatîb el-Bağdâdî. el-Müttefik ve’l-müfterik. thk. Muhammed Sâdık. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kâdirî, 1997.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• İbn Abdülhâdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdülhâdî. Tabakâtu Ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî, İbrâhîm ez-Zeybek. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1417/1996.
• İbn ‘Adî, Ebû Ahmed b. ‘Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî du’afâi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Mu’avvid. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Takıyyuddîn Ebu’l-Kasım Ali b. Hasen b. Hibetullah. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Amravî. 80 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. 9 Cilt. Haydarabat: Dâiratu’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Takrîbu’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. 12 Cilt. Suriye: Dâru’r-Rüşd, 1406/1986.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed et-Temîmî el-Bustî. el-İhsân fî takrîbi Sahîh-i İbn Hibbân. thk. Şu‘ayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessestu’r-Risâle, ts.
• İbn Hibbân. es-Sikat. thk. Muhammed Abdülmuîd Han. 9 Cilt. Haydarabat: Dâiratu’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdurrahmân. Şerhu İlelü’t-Tirmizî. thk. Hemmâm Abdürrahim Sa‘îd. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1407/1987.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d. et-Tabakatü’l-kübra. thk. Muhammed Abdülkâdir ’Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân. el-Mühtelif fîhim. thk. Abdurrahîm b. Muhammed b. Ahmed el-Kaşkarî. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1420/1999.
• İbn Şâhîn. Târîhu esmâi’d-du’afâ’ ve’l-kezzâbîn. thk. Abdurrahîm b. Muhammed b. Ahmed el-Kaşkarî. yy.: by., 1409/1989.
• İbn Şâhîn. Târîhu esmâi’s-sikât. thk. Subhî es-Sâmirâî. Kuveyt: Dâru’s-selefiyye, 1404/1984.
• İbn Şâhîn. Zikrü men ihtelefe’l-ulemâ’ ve nukkâdü’l-hadîs fîhi. thk. Hammâd b. Muhammed el-Ensârî. Riyad: Mektebetü Edvâ’i’s-selef, 1419/1999.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. Mukaddimetü İbn Salâh fî Ulûmi’l-Hadîs. thk. Nureddin ‘Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• ‘İclî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Abdullah b. Sâlih el-. Ma‘rifetü’s-sikât min ricâli ehli’l-ilm. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestavî. Medine: Mektebetu’d-Dâr, 1405–1985.
• İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Kâ‘bî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-. Kabûlu’l-ahbâr ve ma‘rifetü’r-ricâl. thk. Ebû Amr el-Hüseynî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-. Âsâru’l-bilâd ve ahbâru’l-ibâd. Beyrut: Dâru‘s-Sâdır, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mü‘cemü’l-müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1376–1957.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf. Tehzibu’l-Kemâl fi esmai’r-rical. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1400/1980.
• Muhammed b. Halef Vekî. Ahbârü’l-kudât. thk. Abdülazîz Mustafa el-Merâğî. 3 Cilt. Mısır: Mektebetü’t-ticâriyyeti’l-kübrâ, 1366/1947.
• Murtecî, Abdullah Mustafa. “Menhecü’l-İmâm Muhammed b. Abdullah b. Ammâr el-Mevsılî fî nakdi’r-ricâl”. Mecelletü Câmi’atü Ezher Özel Sayı-2 (2009), 1-100.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şu‘ayb. Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdulmun’im. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 2001.
• Nesâî. Tesmiyetü meşâyihi’n-Nesâî. thk. Şerîf Hâtim b. Ârif el-’Avnî. Mekke: Dâru’l-Âlemü’l-Fevâid, 1423/2002.
• Özçelik, Fikret. “Râvilerin Cerh ve Ta’dilinde Dönemsel Farklılıklar: Halku’l-Kur’an Örneği”. Din Bilimleri. ed. M. Nesim Doru, Ömer Bozkurt. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Özdemi̇r, Veysel. “Cerh Ta’dîl İlminde Müteşeddit ve Mütesâhil Âlimler ve Uygulamalarında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (01 Aralık 2014), 129-175.
• Polat, Salahattin. “Gaflet”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 18 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/gaflet--hadis
• Sem‘ânî, Muhammed b. Mansûr et-Temîmî es-. Edebü’l-imlâ’ ve’l-müstemlî’. thk. M. Weisweiller. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1401/1981.
• Sülemî, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed es-. Suâlâtü’s-Sülemî li’d-Dârekutnî fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl. thk. Sa’d b. Abdullah el-Hamîd, Hâlid b. Abdurrahman el-Cureysî, 1427/2006.
• Şeşen, Ramazan. “Cezîre”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Şubat 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/cezire
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-evsat. thk. Abdülmühsin b. İbrâhîm el-Hüseynî, Târık b. ‘İvadullah. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
• Taberânî. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Humeydî Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1983.
• ‘Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Du‘afâu’l-kebîr. thk. Abdü’l-mu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebetü’l-İlmiyye, 1984.
• Yahyâ b. Ma‘în, Ebû Zekeriyyâ. Târîhu İbn Ma’în (Rivâyetü’d-Dûrî). thk. Ebû Amr Muhammed b. Ali. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Felâh, 1434/2013.
• Ya‘kûb b. Süfyân. el-Ma‘rife ve’târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessestu’r-Risâle, 2. Basım, 1401/1981.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 18 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/mihne
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-marife, 1382/1963.
• Zehebî. Siyerü a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnavût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1405/1985.
• Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî. el-A‘lam. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.