Katliamlar Üzerine İnşa Edilen Siyasi Bir Proje: Ermenilerin Erzurum’da Bağımsızlık İlanı (1918)

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 22 - 52, 30.06.2022

Tolga Başak

Öz

Bu çalışma Ermeni sorununun I. Dünya Savaşı yıllarında Doğu Anadolu ve özellikle de Erzurum’a yönelik yansımalarını konu edinmektedir. Erzurum merkezli bağımsız bir Ermenistan inşası/yapılanması için Dünya Savaşı’nı önemli bir fırsat olarak algılayan Ermeni milis güçleri/çeteleri bu dönemde bir yandan Osmanlı Devleti’nin savaştığı güçlerle işbirliği yaparken diğer yandan bölgedeki demografik durumu değiştirmek için Türk ve Müslüman unsurlara karşı kitlesel katliamlara/etnik temizliğe girişmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin bu konuda almak zorunda kaldığı bazı önlemler sorunu çözmemiş, trajik olayların önü alınamamış, bu esnada Ermenilerin gelecekteki başkentleri olarak tanımladıkları Erzurum’un 1916’da Rusya tarafından işgal edilmesi Ermeni ayrılıkçı hareketini motive etmiştir. Ermeni çeteleri ve milis güçleri Bolşevik İhtilâli’nden sonra Rus askerî gücünün bölgeden çekilmesiyle Erzurum ve çevresinde etkin hale gelmişler ve gelecekte yapılması muhtemel bir halkoylamasında (plebisit) sayısal üstünlüğü ele geçirmek için katliam politikalarına hız vermişlerdir. Şehrin Türk ve Müslüman unsurlarına yönelik bir insan kıyımı başlamış, bu kıyım 1918’in ilk aylarında hat safhaya ulaşmıştır. Bu ortamda yönetim Ermenilerce devralınarak Erzurum’da, “Ermeni Asker İttihadı” adı verilen bir Ermeni yönetimi oluşturulmuş, “Albay Torcom” Erzurum Merkez Komutanlığı’na atanmış, Torcom, Erzurum’daki bu kaos ortamını Ermeni siyasi projesi açısından fırsata çevirmek için 13 Şubat 1918’de şehirde resmi bir törenle Ermenistan’ın bağımsızlığını ilan etmiştir.

Anahtar Kelimeler

I. Dünya Savaşı, Ermeni Sorunu, Erzurum, Ermenistan, Albay Torcom, I. Dünya Savaşı, Ermeni Sorunu, Erzurum, Ermenistan, Albay Torcom

Kaynakça

• The National Archives of United Kingdom, Public Record Office
• The Parliamentary Archives, House of Lords Record Office, Lloyd George Papers
• Türk Tarih Kurumu Mikrofilm Arşivi
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezâlimi I, 1906-1918, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 23, Ankara, 1995.
• Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, First Series, Volume: VIII, 1920, Edited by Rohan Butler, M.A. and J. P. T. Bury, M.A, London, Her Majesty’s Stationery Office, 1958.
• Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri I, II, (1914-1919) (1919-1921), Ankara, 2001. İngiliz Kabine Tutanakları, 1915, 1917, 1920.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, (1915-1920), Ankara, 1995.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri, III, (1907-1921), Ankara, 2006.
• The Armenian Question Before The Peace Conference, “A Memorandum Presented Officially by the Representatives of Armenia to the Peace Conference at Versailles on February 26, 1919”, The Armenian Review, Vol: XXVII, No: 3-107, (Autumun 1974), s.227-259.
• The Turco-Armenian Question, The Turkish Point of View, Published by The National Congress of Turkey, Constantinople, 1919.
• Aslan, Betül, Erzurum’da Ermeni Olayları (1918-1920), (Hatıralar, Belgeler, Kazılar), Erzurum, 2004.
• Başak, Tolga, “Doğu Anadolu ve Kafkasya’da Ermeniler Tarafından Türklere Karşı Yapılan Etnik Temizlik Hareketlerinin İngiliz Belgelerine Yansıyan Yüzü (1918-1919), Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, X/45, (Aralık-2010), s.29-67.
• Başak, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası, (1830-1923), İstanbul, 2008.
• Başak, Tolga, “İngiliz Genelkurmay Başkanlığının Ermeni Raporu; Tarihsel ve Etnolojik Açıdan Ermeniler (5 Nisan 1918)”, Ermeni Araştırmaları, 44, (Mayıs-2013), s.187-233.
• Başar, Zeki, Ermenilerden Gördüklerimiz, Ankara, 1974.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: 3, Kısım: 4, 1914-1918 Genel Savaşı, Ankara, 1991.
• Busch, Briton Cooper, Mudros to Lausanne: Britain’s Frontier in West Asia, 1918-1923, New York, 1976.
• Carr, E. H., Bolşevik Devrimi I, Çeviren: Orhan Suda, İstanbul, 1989.
• Çelebyan, Antranik, Antranik Paşa, Ermeniceden Türkçeye Çeviren: Mariam Arpi, Nairi Arek, İstanbul, 2003.
• Demirel, Muammer, Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri, (1914-1918), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1996.
• Ermeni Komitelerinin Amaçları ve İhtilal Hareketleri, (Meşrutiyetin İlânından Önce ve Sonra), Genelkurmay Başkanlığı, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003.
• Ermeni Komitelerinin Amâl ve Hareket-i İhtilaliyesi, İstanbul, 1332 (1916).
• Ermenilerin Yaptıkları Katliamlar, Tercüme: Azmi Süslü, Ankara, 1986.
• Evans, Stephan F., The Slow Rapprochement, Britain and Turkey in the Age of Kemal Atatürk, 1919-38, The Eothen Press, 1982.
• Feigl, Eric, A Myth of Terror: Armenian Extremism: Its Causes and Its Historical Context, Salzburg, 1986.
• Gazigiray, A. Alper, Osmanlılardan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni Terörünün Kaynakları, İstanbul, 1982.
• Gürün, Kamuran, The Armenian File, The Myth of Innocence Exposed, London, İstanbul, 1985.
• Halliday, E. M., When Hell Froze Over, New York, 2001.
• Helmreich, Paul C., Sevr Entrikaları, Büyük Güçler, Maşalar, Gizli Anlaşmalar ve Türkiye’nin Taksimi, Çeviren: Şerif Erol, İstanbul, 1996.
• Henning, Barbara, Narratives of the Ottoman Kurdish Bedirhani Familiy in Imperial and Post-Imperial Contexts, Continuities and Changes, University of Bamberg Press, Bamberg, 2018.
• Hocaoğlu, Mehmed, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976.
• Hopkirk, Peter, İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun, Çeviri: Mehmet Harmancı, İstanbul, 1995.
• Hovannisian, Richard G., “Caucasian Armenia Between Imperial and Soviet Rule the Interlude of National Independence”, Transcaucasia, Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia, Edited by Ronald Grigor Suny, The University of Michigan, 1983, s. 259-291.
• Hovannisian, Richard G., Armenia on the Road to Independence, 1918, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1967.
• İlter, Erdal, Armenian and Russian Oppressions, (1914-1916), (Testimonies of Witnesses), Ankara, 1999.
• İlter, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara, 1999.
• Karakoç, Ercan, Geçmişten Günümüze Ermeni Komiteleri ve Terör Örgütü, (Hınçak-Taşnak’tan Asala ve Jcag-Ara’ya), İstanbul, 2009.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Atrocities Committed by the Armenians in Kars and its Vicinity, Ankara, 1999.
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990.
• Kürkçüoğlu, Ömer, Mondros’tan Musul’a Türk-İngiliz İlişkileri, (1919-1926), Ankara, 2006.
• McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün, Ankara, 1998.
• McCarthy, Justin; Mcarthy, Carolyn; Turks and Armenians, A Manual on the Armenian Question, Washington, 1989.
• Montgomery, Alan Everard, Allied Policies in Turkey From the Armistice of Mudros, 30th October, 1918 to the Treaty of Lausanne, 24th July, 1923, Phd., London Universty, 1969.
• Nalbandian, Ziazan Louisse, The Armenian Revolutionary Movement of the Nineteenth Century: The Origins and Development of Armenian Political Parties, Phd, Stanford University, USA,1958.
• Öke, Mim Kemal, Ermeni Sorunu, 1914-1923, Ankara, 1991.
• Papazian, K. S., Patriotism Perverted, Boston, 1934.
• Pasdermadjian, H., Histoire De L’Arménie, Paris, 1986.
• Rustem Bey, Ahmed, La Guerre Mondiale et La Question Turco-Arménienne, Imprimerie Staempfli&cie, Berne, 1918.
• Rüstemhanlı, Tenzile, Ermeni Mezalimi, Türk-Müslüman Soykırımı, İstanbul, 2009.
• Selvi, Haluk, “Anadolu’dan Kafkasya’ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik Ozanyan”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, I, Ankara, 2003, s.459-473.
• Selvi, Haluk, I. Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu, Sakarya Üniversitesi Yayınları, Sakarya, 2004.
• Somakian, Manough Joseph, Empires in Conflict: Armenia and the Great Powers, 1895-1920, New York, 1995.
• Sonyel, Salahi R., Falsification and Disinformation, Negative Factors in Turco-Armenian Relations, Ankara, 2000.
• Sonyel, Salahi R., The Great War and the Tragedy of Anatolia, Ankara, 2000.
• Sonyel, Salahi R., The Ottoman Armenians, Victims of Great Power Diplomacy, Published by K. Rustem&Brother, London, 1987.
• Süslü, Azmi, Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1987.
• Şahin, Enis, Türk-Ermeni İlişkileri, Diplomasi ve Sınır, Gümrü Görüşmeleri ve Protokolleri, 1918, İstanbul, 2005.
• Torossian, S., “Soviet Policy in the Armenian Question”, Caucasian Review, IV, (Münich, 1957), s.9-22.
• Türk İstiklal Harbi, I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Başkanlığı Harp Dairesi Resmi Yayınları, Seri No: 1, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1962.
• Türközü, Halil Kemal, Armenian Atrocity Acording to Ottoman and Russian Documents, Ankara, 1986.
• Tverdohlebov, Gördüklerim, Yaşadıklarım, (Erzurum 1917-1918), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987.
• Walker, Christopher J., Visions of Ararat, Writings on Armenia, London, New York, 2005.
• Yavuz, Nurcan, İşgal ve Mezalimde Erzincan, Ankara, 1995.
• Yerasimos, Stefanos, I. Dünya Savaşı ve Ermeni Sorunu, Ankara, 2002.
• Yüksel, Mevlüt, I. Dünya Savaşı’nda Erzurum’un Rus İşgaline Düşüşü, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2006.