TELHÎS-İ MEHÂSİNÜ’L-EDEB: GELİBOLULU MUSTAFA ÂLÎ’NİN ESERİNİN OSMANZÂDE AHMED TÂİB TARAFINDAN YENİDEN YORUMLANMASI

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 2, 54 - 75, 15.12.2024

Süleyman Lokmacı

https://doi.org/10.5281/zenodo.14260317

Öz

Mehâsinü’l-Âdâb, Devlet adamlarına yönelik ahlakî öğütler içeren önemli bir eserdir. Gelibolulu Mustafa Âlî, bu eseri Câhiz’in Minhâcü’s-sülûk ilâ Âdâbı Sohbeti’l-mülûk isimli eserini Türkçeye tercüme edip, Osmanlı İmparatorluğu’yla ilgili bazı eklemeler yapmak suretiyle hazırlamıştır. Mehâsinü’l-Âdâb 17. yüzyılda Osman-zâde Ahmed Tâib tarafından özetlenerek Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb olarak adlandırılmış ve dönemin önemli devlet adamlarından Damat İbrahim Paşa’ya sunulmuştur. Osman-zâde Ahmed Tâib, Telhîs’i hazırlarken Mustafa Âlî’nin edebî üslubunu ve tarihçiliğini eleştirerek, daha sade ve anlaşılır bir dil kullanmayı tercih etmiştir. Ayrıca Mustafa Âlî’nin ilmiye sınıfına yönelik eleştirilerini âlimlere saygısızlık olarak gördüğünden telhîste bu eleştirilere yer vermemiştir. Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb’de dikkat çeken bir diğer husus ise Osman-zâde Ahmed Tâib’in dönemin sosyal ve siyasî atmosferini eleştirmekten çekinmesi ve bu konulara yer vermemesidir. Bu açıdan bakıldığında, Tâib’in düşünce dünyası ve edebî anlayışı hakkında önemli ipuçları sunmaktadır. Çalışmanın amacı, Gelibolulu Mustafa Âlî'nin Mehâsinü'l-Âdâb adlı eserinin özeti olan Telhîs-i Mehâsinü'l-Edeb üzerinde detaylı bir inceleme yaparak, eserin ortaya çıkış sürecini ve içeriğini ortaya koymaktır. Üç bölümden oluşan çalışmamızın birinci bölümde Osman-zâde Ahmed Tâib’in hayatı ve eserleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb’e ait tespit edebildiğimiz nüshalar tanıtılmış, isimlendirilmesi ve muhtevası hakkında bilgi verilmiş, Osman-zâde Ahmed Tâib’in Mustafa Âlî’ye yönelik eleştirileri ve esere yapmış olduğu müdahaleler örneklendirilerek okuyucuya sunulmuştur. Çalışmanın üçüncü bölümü ise Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb’in günümüz Türkçesine sadeleştirilmesinden ibarettir. Sadeleştirme yapılırken Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesinde, Bağdatlı Vehbi Koleksiyonunda 1510 no ile kayıtlı bulunan nüsha esas alınmıştır. Sadeleştirme kısmında, metinde yer alan şiirler düz yazı olarak aktarılmış ve hikâyelere yer verilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihçiliği, Gelibolulu Mustafa Âlî, Osman-zâde Ahmed Tâib, Mehâsinü’l-Âdâb, Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb.

Kaynakça

• Aksoy, Hasan. “Kınalızâde Ali Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi, sy. 25, (2022): 416-417.
• Çal, Gül Yılmaz. “Osmanzâde Tâ’ib Ahmed’in Münşeâtı “Gevher-i Yektâ” (Transkripsiyonlu metin-inceleme ve Türkçe kelime grupları)” Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2016.
• Çıpan, Mustafa. “İbrâhim Şâhidî”, TDV İslam Ansiklopedisi, sy. 38, (2010): 273-274.
• Duman, Muhammed. “Osmanzâde Tâ’ib Re’îs-i Şâ’irân mıydı?”, TUDED, sy. 62(1), (2022): 17–41.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. “Mehâsinü’l-Âdâb”, Nuruosmaniye Koleksiyonu, 04224, Nuruosmaniye Kütüphanesi.
• Görmez, Mehmet. “Sâgānî, Radıyyüddin”, TDV İslam Ansiklopedisi, sy. 35, (2008): 487-489.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî”, TDV İslam Ansiklopedisi, sy. 19, (1999): 16-18.
• Kılıç, Mahmud Erol. (1999). “İbnü’l-Arabî, Muhyiddin”, TDV İslam Ansiklopedisi, sy. 20, (1999): 493-516.
• Lokmacı, Süleyman ve Özdemir Rukiye. Kitâb-ı Edirne Vakʻası (1115 Senesi Olan Eşkiyânın Hikâyetlerini Söyler), Akıl Fikir Yayınları, İstanbul 2021.
• Osman-zâde Ahmed Tâib. “Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb”, Ann Arbor, Isl. Ms. 396, Michigan Üniversitesi Özel Koleksiyonlar Araştırma Merkezi.
• Osman-zâde Ahmed Tâib. “Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb”, Suna ve İnan Kıraç Vakfı Yazmalar koleksiyonu, SR.000269_02, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi.
• Osman-zâde Ahmed Tâib. “Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb”, Bağdatlı Vehbi Koleksiyonu, Koleksiyon 1510, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
• Osman-zâde Ahmed Tâib. “Telhîs-i Mehâsinü’l-Edeb”, Bağdatlı Vehbi Koleksiyonu, 01510, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
• Özcan, Abdulkadir. “Osmanzâde Ahmed Tâib”, TDV İslam Ansiklopedisi, sy. 34, (2007): 2-4.