10. YÜZYILDA BATÎHA’DA HÜKÜM SÜREN BİR ARAP EMÎRLİĞİ: ŞÂHÎNÎLER

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 2, 279 - 296, 22.05.2023

İsmet Burak Batır

Öz

Batîha, Fırat ve Dicle nehirlerinin aşağı kısmında geniş bir bataklık alanı kaplamaktadır. Antik Çağlardan önce oluşan bölgenin ilk ıslah faaliyetleri Sâsânîler devrinde başlamıştır. Emevîler, bataklığın kurutulması için ciddi bir çalışma yürüttüyse de Abbâsîler zamanında bu politikanın terk edilmesi bataklıkların yeniden genişlemesine neden olmuştur. Kamışlık ve sazlıkların artması bölgeyi eşkıyanın sığındığı bir merkez hâline getirdi. 3. (9.) yüzyılda meydana gelen Zut, Zencî ve Karmatî isyanları Abbâsîlerin bölgedeki otoritesini zayıflattı. Böyle bir ortamda nüfuzunu artıran İmrân b. Şâhîn Batîha’da yaklaşık yarım asır sürecek bir emîrlik kurdu. Bu çalışmada dönemin ana kaynakları ve modern çalışmalar tetkik edilerek Şâhînî Emîrliği’nin ortaya çıkış süreci ve emîrliğin Abbâsîler ve Büveyhîler ile ilişkisi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Batîha, Büveyhîler, Abbâsîler, İmrân b. Şâhîn, Şâhînîler

An Arab Emırate Rule in Batīha in The 10th Century: Shahīnīds

Öz

It covers a large marshy area in the lower part of the al-Batīha, Euphrates and Tigris rivers. The first improvement activities of the region, which was formed before ancient times, started in the Sassanid period. Although the Umayyads carried out serious work to drain the swamp, the abandonment of this policy during the Abbasid period caused the swamps to expand again. The increase in reed beds and reed beds made the region a center where bandits took shelter. The al-Zutt, Zanjī and Karmatī revolts that took place in the 3th (9th) century weakened the authority of the Abbasids in the region. Increasing his influence in such an environment, Imran b. Shahīn established an emirate in Batīha that would last for half a century. In this study, the primary sources of the period and modern studies will be examined and the emergence process of the Shahīnīds Emirate and its relationship with the Abbasids and Buyids will be examined.

Anahtar Kelimeler

Baṭīḥa, Buyids, Abbasids, Imrān b. S̲h̲āhīn, S̲h̲āhīnīds

Kaynakça

• Belâzürî, Fütuhu’l-büldân, çev. Mustafa Fayda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
• Ebû İshak es-Sâbî, el-Muhtâr min Resâili's-Sâbî, Dârü’n-nehdati’l-hadîse, Beyrut, t.y.
• Hemedâni, Tekmiletü Târîhi’t-Taberî, nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim, (Taberî, Tarih içinde), C. 11, Beyrut t.y.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, C. 11, Beyrut 1992.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh, çev. Abdullah Köşe, Ahmet Ağırakça, Abdülkerim Özaydın, C. 6-9, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• İbn Haldûn, Kitâbü’l-iber ve dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber, Dârü’l-Fikr, C. 3-4, Beyrut 1981.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, C. 10, Çağrı Yayınları, İstanbul 2000.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-ʿArab, C. 1, Dârü’l-Maârif, Kahire t.y.
• İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-ümem, çev. Kıvameddin Burslan, TTK Yayınları, Ankara 2016.
• İbn Rüste, el-’Alâku’n-nefîse, çev. Ali Fuat Eker, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2018.
• İstahrî, Ülkelerin Yolları, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2018.
• Kazvînî, Âssârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ʿibâd, Darû Sâdır, Beyrut t.y.
• Kitâbu’l-uyûn ve’l-hadâik fi ahbâri’l-hakâik, nşr. Ömer es-Saîdî, C. 4/2, Institut Français de Damas, Dımaşk 1972.
• Kudâme İbn Cafer, Kitâbü’l-harâc, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2018.
• Makdisî, İslâm Coğafyası, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• Mes’ûdî, et-Tenbîh ve’l-işrâf, çev. Ramazan Şeşen, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2018.
• Mücmelü’t-tevârîh ve’l kısas, nşr. Muhammed Ramazânî, Çâphâne-yi Hâver, Tahran 1939.
• Taberî, Târîhu’t-Taberî, Dâru Süveydan, C. 9, Beyrut 1387.
• Ya‘kûbî, Ülkeler Kitabı, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2002.
• Ya‘kûbî, Târîhu’l-Yaʿkûbî, Darû Sâdır, C. 2, Beyrut t.y.
• Yâkūt el-Hamevî, Mu’cemü’l-büldân, C. 1, Darû Sâdır, Beyrut 1977.
• Zehebî, Târîhu’l-islâm, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, C. 25, Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1992.
• B. Araştırma ve İnceleme Eserler
• AĞIRAKÇA, Ahmet, Abbasi Devletinde Türk Kumandanlar, Akdem Yayınları, İstanbul 2015.
• ANSARİ, A. S. Bazmee, “Zutlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 44, İstanbul 2013, s. 514-515.
• AYCAN, İrfan, “Haccâc b. Yûsuf es-Sekâfî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 14, İstanbul 1996, s. 427-428.
• BUSSE, Heribert, Chalif und Crosskönig, Die Buyiden im Iraq (945-1055), Ergon Verlag, Beyrut 2004.
• _______, “Iran under the Buyids”, The Cambridge of History Iran, C. 4, Cambridge 2008, s. 250-304.
• CORNU, Georgette, Atlas du Arabo Islamique a l’epoque Classique IX-X Siecles, Brill, Leiden 1985.
• DEMİRCİ, Mustafa, Siyah Öfke: Ortaçağ İslâm Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı (869-883), Çizgi Kitabevi, Konya 2005.
• _________, “Emevîlerin Irak Valisi Hâlid b. Abdullah el-Kasrî’nin Hayatı ve Faaliyetleri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 4/3, s. 61-74.
• DEMİRCİ, Mustafa, “Zenc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 44, İstanbul 2013, s. 249-251.
• DÛRÎ, Abdülaziz, Târîhü’l-Iraki’l iktisâdî fi’l-karni’r-rabi’ el-hicri, Merkezü’l-dirâset-i vahdeti’l-arabiyye, Beyrut 2001.
• FAKÎHÎ, Ali, Âl-i bûye ve evzâu zamân-i îşân bâ nemûdârî ez zendegî-yi merdom-i ân asr, İntişârât-ı Saba, Tahran 1365 hş.
• FÂYEZE İSMÂİL EKBER, “el-Batâih tahte nufûzi İmrân b. Şâhîn min havâley 330-369/941-979”, Mecelletu Câmiati’l-Meliki’s-Suûd, C. 7, Cidde 1995, 113-137.
• GÜNER, Ahmet, “İmrân b. Şâhin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, s. 233-234.
• HACIYEV, Khanoghlan, Irak Büveyhîleri'nin kuruluşu ve Muizzüddevle Dönemi (334-356/945-967), (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2012.
• HARÂBEŞE, Süleyman, “İmâretu Benî Şâhîn fi’l-Batâih Cenûbi’l-Irâk (338-409/949-1018)”, Ebhâsu’l-Yermûk silsiletu’l-ulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, C. 16, sy. 4, Yermûk 2000, 43-95.
• HASAN, H. İbrahim, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, çev. İsmail Yiğit v.dğr., C. 3, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1985.
• HİZMETLİ, Sabri, “Karmatîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001, s. 510-514.
• LANE-POOLE, Stanley, İslam Devletleri Tarihi: Başlangıçtan 1927 Yılına Kadar, çev. Halil Edhem Eldem, Selenge Yayınları, İstanabul 2020.
• KABIR, Mafizullah, The Buwayhid Dynasty of Baghdad (334/946-447/1055), Iran Society, Calcutta 1964.
• KÜREVÎ, İbrahim Selmân, el-Büveyhîyyûn ve’l-hilâfetu’l-abbâsîyye, Dârü'l-Urube, Safât 1982.
• MERÇİL, Erdoğan, “Bahtiyar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, s. 523-524.
• MNEYMNEY, Hassan, Büveyhîler Devleti Tarihi, çev. Tarık Akarsu, Selenge Yayınları İstanbul 2021.
• MEZ, Adam, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti: İslam’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.
• NACİ, Muhammed Rıza, “Batîha”, Dâiretü’l-maârif-i bozorg-i İslâmî, C. 12, Tahran 1383, s. 273-276.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Berîdîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, s. 501-502.
• _________, “Adudüddevle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, s. 392-393.
• PERVİZ, Abbas, Târîh-i Deyâlime ve Gaznevîyân, İntişârât-ı İlmî, y.y. 1332 h.ş.
• STRECK, Maximilian, “Batiha”, MEB İslâm Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1979, s. 334-339.
• ________, Die alte Landschaft Babylonien nach den Arabischen Geographen, C. 1, Leiden 1900.
• SÖYLEMEZ, Mehmet Mahfuz, “Vâsıt”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul 2012, s. 541-544.
• STRANGE, Guy Le, Doğu Hilafetinin Memleketleri, çev. Adnan Eskikurt, Cengiz Tomar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2015.
• _________, “Description of Mesopotamia and Baghdād, Written about the Year 900 A.D. by Ibn Serapion. The Arabic Text Edited from a MS. in the British Museum Library, with Translation and Notes” Journal Royal Asiatic Society, London 1985, s. 1-76.
• TAKKUŞ, Muhammed Süheyl, Târîhu Devleti’l-Abbâsiyye, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 1996.
• WELLHAUSEN, Julia, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1963.
• YILDIZ, Hakkı Dursun, “Batiha”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, s. 195-196.
• _______, “Muta’sım Dönemi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C. 3, Çağ Yayınları, İstanbul 1986, s. 199-224.