İNGİLTERE’NİN İRAN’DAKİ PETROL MUHAFIZ TEŞKİLATI: GÜNEY POLİSİ

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 3, 531 - 549, 09.08.2023

Tolga Akbaba

https://doi.org/10.9737/historystudies.1269667

Öz

İran, Nasıreddin Şah’ın 1901 yılında kuzeydeki beş eyalet hariç ülkenin tamamında petrol arama ve satma imtiyazını İngiltere vatandaşı D’Arcy’ye vermesi ile birlikte, İngiltere’nin ekonomik nüfuz alanına dahil olmuştur. Petrolün bilinirliği ile ekonomik ve stratejik değeri arttıkça, D’Arcy’nin elde ettiği şahsi imtiyaza müdahil olan İngiltere, İran’daki ekonomik çıkarlarını korumak amacıyla kendi yerel silahlı gücünü oluşturma gayreti içerisine girmiştir. İran’da merkez-çevre ilişkisinin zayıf olduğu ve merkezi hükümet otoritesinin büyük eyaletler hariç taşrada hissedilmediği bir dönemde İran petrollerinin büyük oranda sahibi olan İngiltere, petrol havzalarını korumak için silahlı milis desteğine ihtiyaç duymuştur. Bu düşünceden hareketle İngiltere, zamanla kurumsal kimliğe kavuşacak olan Güney Polisi isimli yerel güvenlik teşkilatının da ilk adımını atmıştır. Genel manada araştırma eserlerinden ve dönemin ana kaynaklarından istifade edilerek hazırlanan bu çalışmanın amacı, İngiltere’nin İran’da kurmuş olduğu silahlı gücün hedefi, teşkilat yapısı ve karşılaştığı muhalefet sürecine mercek tutmaktır.

Anahtar Kelimeler

İran, İngiltere, Güney Polisi, Petrol, İmtiyaz, D’Arcy

BRITAIN’s NATIONAL PETROL GUARD IN IRAN: SOUTHERN POLICE

Öz

Iran was incorporated into Britain’s economic zone of influence after Naser al-Din Shah privileged D’Arcy, a British citizen, to explore and trade oil nearly around the whole nation excluding five northern provinces. Intervening D’Arcy’s personal privileges after oil’s awareness, as well as economic and strategic importance rose, Britain, strived to establish its own local armed force in the region to maintain financial benefits. Britain, that owned a great majority of the Iranian oil needed support by armed militias to protect oil reservoirs amid Iran’s weak political stability. To that end, Britain initiated its own local security unit called Southern Police which would later on gain an official identity. Aim of this study which was conducted utilizing research books and main sources of that time is to offer an insight to Britain’s aims for establishing an armed unit in Iran, structure of the unit and its opponents.

Anahtar Kelimeler

Iran, Britain, Southern Police, Oil, Privilege, D’Arcy

Kaynakça

• Esnâd-ı Neft, İdare-i Koll-i İntişarat ve Tebligat-ı Vezaret-i Harice, Tahran 1330, C. 1, 1330.
• BEYANİ, Han Baba, “Polis-i Cenub (S.P.R) (Mustened be Esnad-ı Siyasi ve Tarihi)”, Berresiha-yi Târîhî, Şomare 79, Sal 1357, s. 43-76.
• AGHELİ, Bagher, Rûz-e Şomâr Târîh-i Îrân ez Meşrûte tâ İnkılâb-i İslâmî, Neşr-i Namak, C. 1, Tahran 1384.
• ALİ SUFİ, Alireza-Abbasali Azerniyuşeh-Ebulfettah Mümin, “Mirza İbrahim Han Mönşizade ez Meşrute ta Komite-yi Mücazat”, Mecelle-yi Pejûheşha-yi Târîh-i Îrân ve İslâm, Şomare 10, Bahar-Tabistan 1391.
• ALEM, Mustafa, Neft, Kodret ve Usûl; Peyâmedha-yı Kudetâ-i 28 Mordad, Çev., Gulam Muhsin Salihyar, İntişârat-ı Çapheş, Tahran, 1377.
• AVERY, Peter William, Târîh-i Muâsır-ı Îrân, Çev., Muhammed Refii Mehrabadi, Müessese-i İntişârat-ı Etayi, Tahran 1373.
• AYAYDIN, Rıdvan, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İran’da Cihad-ı Ekber Faaliyetleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmış Doktora Tezi), İstanbul 2016.
• BEGDİLO, Reza-Murad Kiyanipur, “Vakavi İlel Teşkil ve Peyâmedha-yi Polis-i Cenûb-i Îrân”, Fasılnâme-i İlm-i Târîhî/Mütâlaât-ı Târîh-i İntizâmî, Sale Dovvom, Şomare 5, Tabistan 1394, s.45-66.
• BOLAT, Gökhan, “Anglo-Persian Oil Company’den British Petroleum’a (BP): İngiltere’nin İran’daki Petrol Macerası”, History Studies, Vol. 5, Issue 2, A Tribute of Prof. Dr. Halil İnalcık, Mart 2013, s. 57-77.
• ERDOĞAN, Hanife, “Kozaklar: Milli Kimlik ve Sosyo-Kültürel Yaşam”, Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, C. 13, S. 32, s. 1426-1440, DOI https:/10.12981/mahder.812844
• FİRUZENDE, Mesud, Târîh-i Sınâat-i Neft-i Îrân 1280 ta 1357, İntişârat-ı İdare-i Kol Revabet-i Umumi Vezaret-i Neft, Tahran 1398.
• KARADENİZ, Yılmaz, “İran’ın Bağımsızlığının Curzon’a Teslim Edilmesi: 1919 İngiltere-İran Anlaşması ve Sadrazam Hasan Vusûk”, Türkish Studies, Vol 6/3, Summer 2011, s. 1015-1025.
• KAŞANİ, Sekine-Azimet Babadi, “Berresi-yi Zemineha-yi Şeklgiri Polis-i Cenub”, Fasılname-yi Cond-i Şapur, Sale Yekom, Şomare 1, Bahar 1394.
• KHAZENİ, Arash, Tribes and Empire on the Margins of Nineteenth Centruy Iran, University of Washington Press, Seattle and London 2009.
• MEHDEVİ, Abdülreza Huşeng, Revâbet-i Hâricî-yi Îrân, Çap-i Dovvom, Tahran 2535 Şahinşahi.
• MUTEKİDİ, Rebabe, Neft ve Zindegi, İntişâr’at-ı İdare-i Kol Revabet-i Umumi Vezaret-i Neft, Tahran 1397.
• MUVAHHİD, Muhammed Ali, Hâb-ı Aşufte-yi Neft; Doktor Musaddık ve Nühzet-i Milli-yi İran, Neşr-i Karname, 5. Baskı, Tahran 1392.
• NAİBPUR, Muhammed-Sirvan Hasruzade- Lokman Meliki, “Caygah-i Polis-i Kazak der İran”, Fâsılnâme-i Mütâlaât-ı Târîh-i İntizâmî, Sale Evvel, Şomare 1, Tabistan 1393, s. 33-44.
• NAZIM, Hüseyin, Rus ve İngilis der İran, Çev. Feramerz Muhammedpur, İntişârat-ı Merkez-i Esnad-ı İnkilab-i İslâmi, Tahran 1380.
• NİA, Muhammed Hasan, “Vâkoneş-i Îrânîha be Teşkilât-ı İngilisî Polis-i Cenûb der Mıntıka-yi Fars ve Diger Câha”, Fasılnâme-i Mütâlaât-ı Tâirîhî, Sale Nohom, Şomare 38, Payiz 1391, s. 75-95.
• ÖZEL, Ahmet, “Cihad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, s. 527-531.
• PORBAHTİYAR, Gaffar, “Bahtiyariha, Neft ve Dovlet-i İngilis”, Fasılnâme-i Mütâlaât-ı Târîhî, Vîjenâme- Îrân ve İsti‘mâr-i İngilis, Şomare 22, 1387, s. 83-97.
• PORSELİMİ, Hüccet Rebii, “Nigâhî be Târîhçe-i Karardâdha-yı Neft-i Îrân”, Mâhnâme-i İlm-i İktişâf ve Tovlid-i Neft ve Gâz, Şirket-i Neft-i İran, Behş-i Evvel, S.163, s. 6-13.
• SEDAKETKİŞ, Cemşid, “Cebhe-yi Ceng-i Abadeh Aleyh-i Polis-i Cenûb”, Mütâlaât-ı Târîh, Şomare 37, Sale Nohom, Tabistan 1391, s. 11-47.
• SEFİRİ, Florida, Polis-i Cenûb-i Îrân (S.P.R.), Çev. Mansure İttihadiye; Mansure Caferi Feşarki, Neşr-i Tarih-i İran, Tahran 1364.
• SYKES, Percy Molesworth, Tarih-i İran, Çev. Seyyid Muhammed Taki Fehrdai Gilani, Neşr-i Efsun, Tahran 1380.
• ŞUKUHİ, Muhammed Reza-Elyas Naderan, “Tarih-i Tahavvülât-ı Karardâdha der Sınaât-ı Neft-i Îrân (1333-1353)”, Târîh-i Îrân, Şomare 67/5, Zemistan 1389-Bahar 1390.
• TEBRİZİ, Cevad, Esrâr-ı Târîh-i Komite-yi Mücâzât, Çaphane-yi Kavyan, Tahran 1362.
• TOLUİ, Mahmud, Bâzi-yi Kudret ve Ceng-i Neft der Hâvermiyâne, Neşr-i İlim, 2. Baskı, Payiz 1371.
• VAHİDİRAD, Mikail, “Ruznâme (Nedai) Cenûb; Berresi-yi Mevâzi Nohostin Ruznâme-yi Muhâlif Karardâd-ı Darsi der Îrân”, Pejûheşha-yi Ulûm-i Târîhî, Sale Nohom, Şomare 2, Payiz ve Zemistan 1396, s. 111-130.
• YERGİN, Daniel, Petrol, Çev., Kamuran Tuncay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. İstanbul 2003.
• https://www.iranicaonline.org/articles/darcy-william-knox Erişim Tarihi: 13.11.2022
• http://www.petromuseum.ir (https://bit.ly/3RhRiN3) Erişim Tarihi: 20.11.2022
• https://www.iranicaonline.org/articles/south-persia-rifles-militia Erişim Tarihi: 01.01.2023