TÜRKİYE’YE YAPILAN AMERİKAN İKTİSADİ YARDIMLARI BAĞLAMINDA MENDERES’İN ABD ZİYARETLERİ: DIŞ POLİTİKA İÇ POLİTİKA ETKİLEŞİMİ ÜZERİNE VAKA ÇALIŞMASI

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: Cumhuriyetin 100. Yılı Özel Sayısı, 1 - 26, 29.10.2023

İmren Aydın

https://doi.org/10.9737/historystudies.1257368

Öz

Türkiye, II. Dünya Savaşının olumsuz ekonomik etkilerini hafifletebilmek için Truman Doktrini ve Marshall Planı’ndan yararlanmış, askeri gücünü arttırmak için ise NATO üyesi olmuştur. 8 Temmuz 1948’de başlayan ve 31 Aralık 1951 itibariyle sona eren Marshall Planı’nın ardından Türkiye, ABD’den hususi kaynak aktarımı yoluyla iktisadi yardım almayı sürdürmüştür. Başbakan Adnan Menderes, batı demokrasilerinin emniyeti için Türkiye’nin üzerindeki SSCB tehdidi ortadan kalkıncaya dek Türkiye’ye yapılacak ekonomik yardımların artarak devam etmesi gerektiğini savunmuştur. Yardımların azalması ya da sona ermesi ihtimali belirdiğinde Menderes; yardımların devamını sağlamak için 1954 ve 1959’da ABD’yi ziyaret etmiştir. Ev sahibi ülkenin Türk heyetine karşı tutumu, 1954 ve 1959’da birbirlerinden son derece farklı olmuş; Menderes’in karşılanması, resmi temasların niteliği ve ziyaretin amacına ulaşması noktasında iki ziyaret birbirinden farklı seyretmiştir. Ziyaretlerde yaşananlar Menderes’in siyasi kariyerinde yükselişi ve düşüşü ile paralellik arz etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Adnan Menderes, Türk-Amerikan İlişkileri, Türkiye'ye Yapılan Amerikan Yardımları, Dış Politika-İç Politika Etkileşimi

Menderes Visit’s To The USA Within The Context Of American Economic Aid To Turkey: A Case Study On The Interaction Between Foreign And Domestic Policy

Öz

Turkey benefited from the Truman Doctrine and Marshall Plan to alleviate the negative economic effects of World War II, and became a NATO member to increase its military power. Following the Marshall Plan, which started on July 8, 1948 and ended on December 31, 1951, Turkey continued to receive economic aid from the United States through private resource transfer. Prime Minister Adnan Menderes argued that for the safety of western democracies, economic aid to Turkey should continue increasingly until the threat of the USSR on Turkey disappeared. When the possibility of aid decreasing appered or it was likely to be cut off, Menderes visited the USA in 1954 and 1959 to ensure the continuation of aid. The host country's attitude towards the Turkish delegation was very different from each other in 1954 and 1959; The two visits differed from each other in terms of welcoming Menderes, the nature of official contacts and the achievement of the purpose of the visit. The events experienced during the visits paralleled the rise and fall of Menderes's political career.

Anahtar Kelimeler

Adnan Menderes, Turkish-American Relations, American Aids To Turkey, The Interaction Between Foreign Policy And Domestic Policy

Kaynakça

• BCA: Türkiye’de Marşal Planı Adlı Kitaplar.
• BCA: Washington’da Yapılan CENTO Bakanlar Konseyi’nin 7. Toplantısına Başbakan Adnan Menderes’in Başkanlığında Katılan Heyet.
• BCA: Sovyet Rusya Hariciye Bakanı M. Motolof’un Türk – Rus İlişkileri Hakkında Beyanatına Dair.
• BCA: ABD’yi Ziyaret Edecek Olan Başvekil Adnan Menderes’e Refakat Edecekler ile Bunlara Yevmiye Verilmesi.
• BCA: Başbakan Adnan Menderes’in Amerika Gezisi ile İlgili İç Basında Çıkan Haberler ve İyi Niyet Temennileri.
• BCA: The Daily Mail’de Yayınlanan Türkiye’nin Dış Politikası Hakkında Başbakan Adnan Menderes’le Yapılan Röportaj.
• BCA: Marshall Planı ve Türkiye’deki Tatbikatı Hakkında Muhtıra.
• BCA: Kanadalı Radyo Muhabiri Lawrence Henderson’un Adnan Menderes’le Yaptığı Mülakat.
• NARA: 6-4-54 P.M. Adnan Menderes of Turkey – Luncheon.
• NARA: The President’s Appointments.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi (9. Dönem), Cilt:13, Ankara 1952.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi (9. Dönem), Cilt: 15, Ankara 1952.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi (9. Dönem), Cilt: 25, Ankara 1953.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (9. Dönem), Cilt: 29, Ankara 1954.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (10. Dönem), Cilt:1, Ankara 1954.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (10. Dönem), Cilt: 8, Ankara 1955.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (10. Dönem), Cilt:20, Ankara 1957.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (11. Dönem), Cilt:7, Ankara 1959.
• AKALIN, Cüneyt, “Missouri’nin Ziyaretinin Tarihsel Anlamı”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 0/3, Ocak, 2013, s.1-13.
• AKKOR, Mahmut, “II. Dünya Savaşı’nın Sonu ve Truman Doktrini’nin Ortaya Çıkışı”, VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 2/2, Güz, 2017, s. 1-17.
• ALBAYRAK, Mustafa, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti 1946 – 1960, Phoenix Yayınevi, Ankara 2004.
• ALTUN, Altun, Demokrat Parti’nin Son Döneminde Türkiye’nin ABD Politikası 1957 – 1960, Nobel Yayınları, Ankara 2019.
• BARS, Hayri, Türkiye Başvekili Sayın Adnan Menderes’in Birleşik Amerika Devletlerini Ziyaretleri, Deniz Basımevi, İstanbul 1954.
• BERKES, Niyazi, 200 Yıldır Neden Bocalıyoruz, c. II, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul 1997.
• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908- 2002, İmge Kitabevi, Ankara 2005.
• BOWEN, Wayne, “Türkiye ve İkinci Dünya Savaşı: Taraflı Fakat Savaşmayan Ülke”, Türkler, c.16, Ankara 2002. ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi (1900 – 1960), İmge Kitabevi, Ankara 2002.
• EFE, İsmail, “NATO’ya Üyelik Sürecinde Türkiye – ABD İlişkileri Ve Türk Kamuoyundaki Akisleri”, History Studies, 11/2, Nisan 2019, ss. 601 - 619.
• EKİNCİ, Necdet, “İnönü Dönemi ve II. Dünya Savaşı Yılları”, Türkler, c.16, Ankara 2002.
• HALE, William, Türk Dış Politikası 1774 – 2000, Çev. Petek Demir, Mozaik Yayınları, İstanbul 2003.
• KARAKAŞ, Nuri, Türk – Amerikan Siyasi İlişkileri (1939 – 1952), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2013.
• ORAN, Baskın, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1919 – 1980, c. I, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
• SANDER, Oral, Türk Amerikan İlişkileri 1947 – 1964, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1979.
• UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih 1789 – 2012, Der Yayınları, İstanbul 2013.
• Ayın Tarihi, No:247, Başbakanlık Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü, Ankara, Haziran 1954.
• Resmi Ziyaret – Türkiye Cumhurreisi Celal Bayar’ın Birleşik Amerika’yı Ziyaretinin Hikayesi Ocak – Mart 1954, Birleşik Amerika Haberler Teşkilatı Ankara Merkezi, Ankara 1954.
• Türk Dış Politikasında 50 Yıl - İkinci Dünya Savaşı Yılları (1939 – 1946), T.C. Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü, Ankara, 1973.
• Türkiye İstatistik Kurumu – TÜİK, Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, Ankara, 2012.
• Türkiye’ye Amerikan İktisadi Yardımları (1949-1969), Maliye Bakanlığı, Ankara, 1970.
• “Demokrat Parti Seçim Beyannamesi”, Zafer, 9 Mayıs 1950.
• “Dünya Basınında Seçimin Akisleri”, Zafer, 17 Mayıs 1950.
• “Amerika’dan İstikraz”, Akşam, 19 Ocak 1954.
• “Başvekilin Amerika Seyahati”, Akis, 29 Mayıs 1954.
• “Adnan Menderes Bugün Amerika’ya Hareket Ediyor”, Milliyet, 30 Mayıs 1954.
• “Başbakan Adnan Menderes Bugün Amerika’ya Gidiyor”, Vatan, 30 Mayıs 1954.
• YALMAN, Ahmet Emin, “Washington Mülakatından Hayırlı Netice Bekleyebiliriz”, Vatan, 30 Mayıs 1954.
• “It’s The Least We Can Do”, New York Times, 30 May 1954.
• “Premier Of Turkey Is En Route To U.S.”, New York Times, 31 May 1954.
• YALMAN, Ahmet Emin, “Amerika’nın Türkiye’ye Dayanmaya İhtiyacı Var”, Vatan, 31 Mayıs 1954.
• “Menderes New York’a Vardı Bugün Washington’a Hareket Ediyor”, Cumhuriyet, 1 Haziran 1954.
• “Visitors From Turkey”, New York Times, 1 June 1954.
• YALMAN, Ahmet Emin, “Türkiye Bir Hızır Rolü Oynayabilir” Vatan, 1 Haziran 1954.
• “Başbakan Menderes Bugün Eisenhower’la Görüşecek”, Akşam, 2 Haziran 1954.
• KILIÇ, Altemur, “Başbakanın Amerika Seyahati”, Vatan, 2 Haziran 1954.
• “Eisenhower Arranges Talk”, New York Times, 2 June 1954.
• “Turkish Premier Here To Push Aid”, New York Times, 2 June 1954.
• “U.S. Offers Turks $300.000.000 Help”, New York Times, 4 June 1954.
• “Çok Müsbet Neticeler Alındı”, Akşam, 5 Haziran 1954.
• “Foster Dulles’in Beyanatı”, Akşam, 5 Haziran 1954.
• “Dulles’in Beyanatı”, Milliyet, 5 Haziran 1954.
• “Türk Amerikan Siyasi Görüşmeleri Sona Erdi”, Milliyet, 5 Haziran 1954.
• “Dört Günde Varılan Neticeler En İleri Ümitleri Aşmıştır”, Vatan, 5 Haziran 1954.
• “Dulles’in Türkiye’ye Dair Demeci”, Vatan, 5 Haziran 1954.
• “Washington Görüşmeleri Bitti”, Vatan, 5 Haziran 1954.
• “Menderes Amerika’dan Tam Başarı ile Dönüyor”, Akşam 6 Haziran 1954.
• “Resmi Tebliğ”, Milliyet, 6 Haziran 1954.
• “Başbakan Menderes Bugün Türkiye’ye Hareket Ediyor”, Vatan, 6 Haziran 1954.
• “Türk – Amerikan Müzakerelerinin Neticesi”, Vatan, 6 Haziran 1954.
• “Türkiye’ye Yapılan Askeri ve İktisadi Yardım Arttırılacak”, Vatan, 6 Haziran 1954.
• “Dünya Durumu İçinde Türkiye”, Akşam, 7 Haziran 1954.
• “Başvekilin Amerika Seyahati”, Akis, 12 Haziran 1954.
• “Dış Yardım – 300 mü 30 mu?”, Akis, 18 Haziran 1955.
• “Yurtta Olup Bitenler”, Akis, 25 Haziran 1955.
• “Dış Yardım”, Akis, 2 Temmuz 1955.
• “Hrutçef’in İki Haftalık Amerika Gezisi Başladı”, Cumhuriyet, 16 Eylül 1959.
• “Hrutçef Silahsızlanma Planını Bugün Açıklıyor”, Cumhuriyet, 18 Eylül 1959.
• “Hrutçef Silahsızlanma Planını Dün İlan Etti”, Cumhuriyet, 19 Eylül 1959.
• “Seyahatler”, Akis, 6 Ekim 1959.
• “Zorlu Amerika’da Altı Günde Altı Nutuk Verdi”, Cumhuriyet, 6 Ekim 1959.
• “Başvekil Bu Sabah Amerika’ya Varacak”, Milliyet, 6 Ekim 1959.
• “Turkish Premier Here”, The New York Times, 6 October 1959.
• “CENTO Konferansı Bugün Başlıyor”, Milliyet, 7 Ekim 1959.
• “Turks Suspicious Of Soviet Policy”, The New York Times, 7 October 1959.
• “Dün Herter’le Görüşen Menderes Bugün Eisenhower ile Görüşecek”, Milliyet, 9 Ekim 1959.
• “CENTO 115 Milyon Lira Yardım Yapacak”, Milliyet, 10 Ekim 1959.
• “Başvekil New York’ta”, Milliyet, 11 Ekim 1959.
• “Menderes Dün Texas’a Gitti”, Milliyet, 12 Ekim 1959.
• Menderes Visiting Dallas”, The New York Times, 12 October 1959.
• “Amerika’ya Varış”, Akis, 13 Ekim 1959.
• “CENTO Toplantısı”, Akis, 13 Ekim 1959.
• “Dış Yardım”, Akis, 13 Ekim 1959.
• “Başvekil Birleşmiş Milletleri Ziyaret Etti”, Milliyet, 14 Ekim 1959.
• “Turkish Premier Is Wary Of Soviet”, The New York Times” 14 October 1959.
• “Başvekil Dönüyor”, Milliyet, 17 Ekim 1959.
• “Turkish Premier On Way Home”, The New York Times, 17 October 1959.
• “Menderes Rusya’ya Gidiyor”, Milliyet, 12 Nisan 1960.
• EKŞİ, Oktay, Beyefendi – Suat Hayri Ürgüplü’nün Anıları, MD Basım Yayıncılık, İstanbul 2020.
• ERKİN, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl Vaşington Büyükelçiliği, Cilt II Kısım II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• KARAVELİ, Orhan, Görgü Tanığı – Bir Gazetecinin Sıradışı Anıları, Pergamon Yayınevi, İstanbul 2001.
• SARAY, Mehmet, Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye’nin NATO’ya Girişi III. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın Hatıraları ve Belgeler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2019.
• YALMAN, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim 1922 – 1971, (Yayına Hazırlayan: Erol Şadi Erdinç), Pera Turizm ve Ticaret Yayınları, İstanbul 1997.
• YAVUZALP, Ercüment, Menderes’le Anılar, Bilgi Yayınevi, Ankara 1991.
• https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/secim_sorgu.secimdeki_partiler?p_secim_yili=1954, (E. T. 15.11.2021)
• https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/secim_sorgu.secimdeki_partiler?p_secim_yili=1957 (E.T. 14.10.2021)