OTTOMAN EMPIRE AND MOROCCAN RESISTANCE TO THE FRENCH PROTECTORATE IN THE FIRST WORLD WAR: ACTIVITIES OF TEŞKILAT-I MAHSUSA IN MOROCCO

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 1, 41 - 55, 15.02.2023

Halil Kaya

Öz

During the First World War, many armed resistance movements were fighting against the French Protectorate regime in Morocco. These movements became a serious threat to the French presence when the Ottoman Empire declared "jihad" and entered the war. Germany, which supported these movements financially and militarily, requested officers from the Ottoman Empire to start a general uprising in the region. In this direction, Teskilat-i Mahsusa officers were sent to Spain with the task of supporting resistance movements in Morocco. Although that they conducted intense activities until 1916, as a result of the disagreement with the German authorities, they were dismissed from their duties. There are several studies on armed resistance movements in Morocco during the First World War. However, the contribution of the Ottoman Empire to these resistance movements has not been the subject of studies. This is probably due to the fact that Ottoman archival documents were not used by researchers for reasons such as language barriers. In this article, the activities of Teskilat-i Mahsusa officers supporting the resistance movements in Morocco to cause a general anti-French uprising in the region during the war will be examined. In addition to Ottoman archival documents, it is aimed to contribute to the literature by using English and French archives.

Anahtar Kelimeler

World War I, Moroccan Resistance, Ottoman Empire, Teskilat-i Mahsusa, Mawlay Abd al-Hafid, Emir Abd al-Malik

Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Devleti ve Fas'ın Fransız Himayesine Karşı Direnişi: Teşkilat-ı Mahsusa'nın Fas'taki Faaliyetleri

Öz

Birinci Dünya Harbi boyunca Fas’ta Fransız Himaye rejimine karşı birçok silahlı direniş hareketi mücadele veriyordu. Osmanlı Devleti’nin “cihad” ilan ederek savaşa girmesiyle bu hareketler Fransızlar için ciddi tehdit unsuru haline geldi. Bu hareketleri mali ve askerî açıdan destekleyen Almanya, Osmanlı Devleti’nden bölgede genel bir ayaklanma başlatmak amacıyla subay talebinde bulunmuştu. Bu doğrultuda Fas’ı ayaklandırmak göreviyle Cihan Harbi’nde tarafsız bir devlet olan İspanya’ya gönderilen Teşkilat-ı Mahsusa subayları, 1916’ya kadar yoğun faaliyet yürüttülerse de daha sonra Alman yetkililerle yaşanan anlaşmazlık sonucu görevlerine son verildi. Birinci Dünya Savaşı esnasında Fas’taki silahlı direniş hareketlerini içeren çeşitli çalışmalar mevcuttur. Fakat bu direniş hareketlerine Osmanlı Devleti’nin katkısı genellikle çalışmalara konu olmamıştır. Bu durum muhtemelen Osmanlı arşiv belgelerinin konu üzerine çalışan araştırmacılarla dil engeli yahut sair sebeplerle kullanılmamış olmasından ileri gelmektedir. Bu makalede Birinci Dünya Savaşı esnasında Fas’taki direniş hareketlerini asiste etmek ve bölgede Fransız karşıtı genel bir ayaklanma çıkarmak amacıyla İspanya’ya gönderilen Teşkilat-ı Mahsusa subaylarının faaliyetleri incelenecektir. Osmanlı arşiv belgelerine ek olarak İngiliz ve Fransız arşiv belgeleri de kullanılarak literatüre katkı sağlamak amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

: I. Dünya Savaşı, Fas Direnişi, Osmanlı Devleti, Teşkilat-ı Mahsusa, Mevlay Abdülhafid, Emir Abdülmalik

Kaynakça

• Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi Arşivi, (ATASE) BDH Kol, Kls.1833, D.207, F.23-1; Kls.1840, D.675, F.56-10-2
• Centre des Archives diplomatiques de Nantes,
• Archive de la Légation de France au Maroc; 675PO/B1/1182
• Service Historique de Défense – Vincennes; HD, GR, 7N, 2122
• The National Archives,
• Admiralty and Ministry of Defence; ADM, 223/737
• Foreign Office; FO, 371/2140; 82545/472
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi,
• Bab-ı Ali Evrak Odası; BEO, 1993-149432 ; 4135-310078
• Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri; DH.KMS. 29-28
• Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi; DH.MKT. 2885-31
• Hariciye, Siyasi; HR.SYS. D.2109, G.10; D.2392, G5; D.2393, G1; D.2393, G.2; D.2393, G.3
• İrade, Harbiye; İ.HB. 128-21
• B. Books, articles and others
• ARSLAN, Mehmet, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, “Kütahyalı Bedri Paşa”, 01. 12. 2020, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bedri-pasa-kutahyali (E.T. 25.06.2022)
• BAKTIAYA, Adil, “El Müeyyed’in İttihat ve Terakki’ye Cevabı: Mısırlı Bir Gazetecinin Kanun-i Esasi, İdare-i Örfiye ve Hilafet İle İlgili Görüşleri”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:38, (Mart 2008), pp.69-87
• BARTELS, Albert, Fighting the French in Morocco, Alston Rivers Ltd, London, 1932
• BARTHOU, Louis, La Bataille du Maroc, Librairie Ancienne Honoré Champion, Paris, 1919
• BEKRAOUI, Mohammed, Les Marocains dans la Grande Guerre 1914-1919, Publication de la Commission Marocaine d’Histoire Militaire, Rabat 2009
• BİLGE, Mustafa L., “ II. Abdülhamit’in İslam Birliği Çağrısı ve Fas”, Actes of Colloquium, II. Abdülhamit ve Dönemi, Istanbul, 1992 pp.45-64 BURKE III, Edmund, Prelude to Protectorate in Morocco, Precolonial Protest and Resistance 1860-1912, The University of Chicago Press, 1976
• BURKE III, Edmund, “Moroccan Resistance, Pan-Islam and German War Strategy 1914-1918”, Francia, 1975, Band.3, pp.434-464 BURKE III, Edmund, “Pan-Islam and Moroccan Resistance to French Colonial Penetration 1900-1912”, The Journal of African History, 1972, vol.13, no.1, pp.97-118
• EDİP, Eşref, ‘’Fas Emiri Abdülmalik Hazretlerinin Mektubu” , Sırâtımüstakîm, XIII-324, p.92-93., 15 Kanun-i Sani 1330/28 Ocak 1915
• El-MOUDDEN, Abderrahmane, Sharifs and Padishahs: Moroccan-Ottoman Relations From The 16th Through The 18th Centuries, Contribution to the Study of a Diplomatic Culture, Princeton, 1992.
• ERTUNA, Hamdi, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi: Osmanlı Devri, Osmanlı-İtalyan Harbi (1911-1912), ATASE Yayınları, Ankara, 1981
• KARPAT, Kemal, The Politization of Islam, Oxford University Press, 2001
• KAVAS, Ahmet, “Fransa’nın Kuzey ve Batı Afrika’da Uyguladığı İslam Siyaseti: Sultan Reşad’ın Yayınladığı Cihad Çağrısının Reddi Meselesi”, Dini Araştırmalar, Ocak-Nisan 2000, c.2, s.6, pp.23-50
• KON, Kadir, “Almanya’nın İslam Stratejisi Mimarlarından Max von Oppenheim ve Bu Konu Hakkındaki Üç Memorandumu”, Tarih Dergisi, vol.53, İstanbul, 2012, pp.211-252
• KURAN, Ahmet Bedevi, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, İstanbul, 1945
• MOREAU, Odile, “Arif Taher Bey : An Ottoman Military Instructor Bridging the Maghreb and the Ottoman Mediterranean”, Subversives and Mavericks in the Muslim Mediterranean: A Subaltern History, Ed. Odile Moreau, Stuart Schaar, University of Texas Press, 2016
• MOREAU, Odile, “Une Mission Militaire Ottomane au Maroc au début du 20e siècle”, The Maghreb Review, vol.30 no.2, 2005, s.209-224
• REMOND, Georges, Trablusgarp Savaşı ve Enver Paşa, çev. İdil Cihangir, Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul, 2019
• SCOTİDİS, N., L’Egypte Contemporaine et Arabi Pacha, Paris-Flammaron, 1888
• TETİK, Ahmet, Teşkilat-ı Mahsusa (Umûr-ı Şarkıyye Dairesi) Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 3 cilt
• TÜRKAL, Nazire Karaçay, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı-Fas İlişkileri: Seyyid İsmail ve Ahmed Azmi Efendilerin Fas Elçilikleri (1785-1788), (Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon, 2004