Kâkûyîds and the Era of Alâüddevle Muhammed (1007-1041)

Yıl 2022, Cilt: 14 Sayı: 2, 313 - 334, 30.05.2023

Cihan Gençtürk

Öz

The Kâkûyids, who are of Dailam origin, ruled in Jibal (Western Iran) and Yazd between the years 1007 and 1119. The founder of the dynasty is Ebû Ca´fer Alâüddevle Muhammed b. Rüstem Düşmenziyâr. Rüstem Düşmenziyâr, the father of Alâüddevle, was the brother of Seyyide Hatun, the brother of ise Jibal Buwayhids ruler Fahrüddevle b. Rüknüddevle. As a result of this kinship, Alâüddevle was assigned to Ishafân as a governor and took advantage of the power vacuum in the region to establish an independent dynasty by conquering numerous cities in the vicinity, including Isfahan. However, after the conquest of Ray by the Ghaznavids and the fall of Jibal Buwayhids, this situation did not last long and Alâüddevle was forced to recognize the rule of the Ghaznavids in Isfahân. On the other hand, Alâüddevle rebelled against the Ghaznavids for the rule of Isfahan and attacked them every chance he got, which caused the beginning of a long struggle between the two dynasties.

Anahtar Kelimeler

Alâüddevle, Jibal Buwayhids, Ghaznavids, Kâkûyîds, Isfahân

Kâkûyîler ve Alâüddevle Muhammed Dönemi (1007-1041)

Öz

Deylem kökenli olan Kâkûyîler 1007-1119 yılları arasında Cibâl (Batı İran) ve Yezd´de hüküm sürmüşlerdir. Hanedanın kurucusu Ebû Ca´fer Alâüddevle Muhammed b. Rüstem Düşmenziyâr´dır. Alâüddevle´nin babası Rüstem Düşmenziyâr, Cibâl Büveyhîleri hükümdarı Fahrüddevle b. Rüknüddevle´nin eşi Seyyide Hatun´un kardeşiydi. Alâüddevle bu akrabalık ilişkisi sonucunda İsfahân´a vali olarak tayin edilmiş ve bu göreve getirildikten sonra bölgedeki iktidar boşluğunu kendi lehine kullanarak İsfahân başta olmak üzere bölgede bulunan birçok yeri kendi hâkimiyetine alarak bağımsız hareket etmiştir. Ancak Gazneliler´in Rey´e hâkim olup Cibâl Büveyhîleri´ni yıkmaları sonucunda bu durum fazla uzun sürmemiş ve Alâüddevle İsfahân´da Gazneliler´in hâkimiyetini tanımak zorunda kalmıştır. Bununla birlikte Alâüddevle İsfahân hâkimiyeti için Gazneliler´e isyan ederek, bulduğu her fırsatta onlara saldırmış ve bu durum her iki hanedan arasında uzun yıllar sürecek bir mücadelenin başlamasına neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Alâüddevle, Cibâl Büveyhîleri, Gazneliler, Kâkûyîler, İsfahân

Kaynakça

• Tetkik Eserler
• ÂŞTÎYANÎ, Abbâs İkbâl–Pîrnîya, Hasan, Târîh-i Kâmil-i İran (ez Guzeşte ta be İmrûz), C. II, be ihtimâm-i Saîd Kâanî, İntişârât-i Gülistân-i Şâirân, Tahran 1385 hş.
• BÂĞBİDÎ, Hasan Rızâî, Sikkehâ-yi İran der Dovre-yi İslâmî ez Âğâz tâ ber Âmeden-i Selçûkîyân, İntişârât-i Sâzmân-i Mutâla’a ve Tedvîn-i Kitâb-i Ulûm İnsânî-i Danişgâhhâ, Tahran 1393 hş.
• BOSWORTH, C. E., The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994- 1040, Edinburg 1963.
• _____________, “Dailamîs in Central Iran: The Kâkûyids of Jibâl and Yazd”, (Edited by C. E. Bosworth), The Medieval History of Iran, Afghanistan and Central Asia, Variorum Reprints, London 1977.
• _____________, “Kâkûyids”, El2, E. J. Brill, Leiden 1997, C. IV, s. 465.
• CASANOVA, Paul, “Les Ispehbeds de Firîm”, A Volume of Oriental Studies Presented to Edward G. Brown On His 60 th Birthday, (ed. T.W. Arnold-Reynold A. Nicholson), Cambridge 1922, ss. 117-126.
• CURFÂDAKÂNÎ, Ebü’ş-Şeref Nâsıh b. Zafer, Tercüme-yi Târîh-i Yemînî, Neşr. Ca’fer Şiâr, Bungâh-i Tercüme ve Neşr-i Kitap, Tahran 1357 hş.
• EBÜ’L-FİDÂ, el-Melikü’l Müeyyed İmâdüddîn İsmâil b. Ali b. Mahmûd el-Eyyûbî, el- Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, C. II, Neşr. es-Seyyid Muhammed Abdullatîf el-Habîb ve diğerleri, el-Matbaatü’l-Hüseyniyyeti’l Mısriyye, Kahire 1907.
• EZ-ZEHEBÎ, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târihu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l- Meşâhîr ve’l-A’lâm (h. 421-440), C. XXIX, Neşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dârü’l- Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1990.
• FAKÎHÎ, Ali Asğâr, Âl-i Bûveyh ve Ovzâ-yi Zamân-i Îşân bâ Numûdârî ez Zindegî-yi Merdom-i der Ân Asr, İntişârât-i Sebâ, (baskı yeri yok) 1357 hş.
• FERDEVSÎ, Şehname, C. I, (Çevirenler: Necati Lugal-Kenan Akyüz), MEB Şark-İslâm Klasikleri, İstanbul 1956.
• GENÇTÜRK, Cihan, İran Büveyhîleri (322-448/934-1056) (Siyaset, İdarî Teşkilât ve Sosyo- Kültürel Hayat), Fenomen Yayınları, Erzurum 2021.
• GERDÎZÎ, Ebû Saîd Abdülhay b. ed-Dahhâk b. Mahmûd, Zeynü’l Ahbâr, Neşr. Abdülhay Habîbî, Dünyâ-yi Kitâb, Tahran 1363 hş.
• GÜNER, Ahmet, “Kâkûyîler”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2001, C. XXIV, s. 219.
• HÂNDMÎR, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Târîh-i Habîbü’s-Sîyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer, C. II, Neşr. Muhammed Debîr Siyakî, İntişârât-i Hayyâm, Tahran 1380 hş.
• HÜSEYN B. MUHAMMED B. EBÜ’R-RIZÂ ÂVÎ, Tercüme-yi Mehâsin-i İsfahânî, Neşr. Abbâs İkbâl Âştîyânî, Sâzmân-i Ferheng-i Tefrîh-i Şehrdâr-i İsfahân, İsfahân 1385 hş.
• İBN EBÛ USAYBİA, Muvaffakuddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. el-Kâsım b. Hâlife b. Yûnus es-Sadî el-Hazrecî, Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etıbbâ, Neşr. Nizâr Rızâ, Dâru Mektebeti’l-Hayât, Beyrut ts.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fî’t-Târîh, C. VII-VIII, (Trc. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İBNÜ’L-FUVATÎ, Mecmai’l-Âdâb fî Mucemi’l-Elkâb, C. II, Neşr. Muhammed Kâzım, Vezâret-i Ferheng ve İrşâd-i İslâm, Tahran 1374 hş.
• İBN HALDÛN, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed, Târîhu İbn Haldûn, C. IV, Neşr. Halil Şehhâde-Süheyl Zekkâr, Dârü’l-Fikr, Beyrut 2001.
• İBN HAVKAL, Ebü’l-Kâsım, Muhammed b. Ali en-Nasîbî el-Bağdadî, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, Trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
• İBN İSFENDİYÂR, Bahâüddîn Muhammed b. Hasan b. İsfendiyâr-i Kâtib, Târîh-i Taberistân, C. II, be teshîh-i Abbâs İkbâl Âştîyânî, be ihtimâm-i Muhammed Ramezânî, Taberistân 1386 (2007).
• İBNÜ’L-VERDÎ, Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer, Târîhu İbnü’l-Verdî (Tetimmetü’l- uhtasar fî Ahbâri’l-Beşer), C. I, Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye, Beyrut 1996.
• İSTAHRÎ, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî, Ülkelerin Yolları, (Çev. Murat Ağarı), Ayışığı Kitapları, İstanbul 2015.
• KABİR, Mafizullah, “The Buwayhids of Jibâl and Rayy”, Journal of The Asiatic Society of Pakistan (JASP), C. III, Dacca 1958, ss. 29-42.
• KÖYMEN, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Kuruluş Devri, C. I, TTK Yayınları, Ankara 2016.
• MADELUNG, Wilferd, “Minor Dynasties of Northern Iran”, The Cambridge History of Iran, C. IV, (ed. R. N. Frye), Cambridge University Press, Cambridge 1975.
• MAR’AŞÎ, Mîr Seyyid Zahireddîn b. Seyyid Nasîreddîn, Târîh-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, be mukaddeme-yi Muhammed Cevâd Meşkûr, be kûşeş-i Muhammed Hüseyn Teshîbî, İntişârât-i Müessese-i Matbûât-i Şark, Tahran 1345 hş.
• MERÇİL, Erdoğan, “Bâvendîler”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1992, C. V, 214.
• MİLES, George C., The Numismatic History of Rayy, Numismatic Studies, No. 2, The American Numismatic Society, Newyork 1938.
• _____________, “Numismatics”, The Cambridge History of Iran, C. IV, (ed. R. N. Frye), Cambridge University Press, Cambridge 1975.
• _____________, “A Hoard of Kâkwayhid Dirhems”, Museum Notes, Vol. XII, American Numismatic Society, New York 1966, ss. 165-193.
• _____________, “Another Kâkwayhid Note”, Museum Notes, Vol. XVIII, American Numismatic Society, New York 1972, ss. 139-148.
• _____________, “Notes on Kâkwayhid Coins”, Museum Notes, Vol. IX, American Numismatic Society, New York 1960, ss. 231-236.
• _____________, “The Coinage of The Kâkwayhid Dynasty”, Iraq, Vol. V/2, British İnstitute for The Study of Iraq, Autumn 1938, ss. 93-104.
• MÎRHÂND, Mîr Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh, Târîh-i Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülȗk ve’l-Hulefâ, C. IV, İntişârât-i Pîrûz, Tahran 1338 hş.
• Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas (Anonim), Neşr. Muhammed Takî Behâr (Melik el-Şûera), be himmet-i Muhammed Ramazânî, İntişârât-i Hâver, Tahran 1318 hş.
• NÂZIM, Muhammed, The Life and Times of Sultân Mahmûd of Ghazna, Cambridge University Press, Cambridge 1931.
• NİZÂMÎ ARÛZÎ, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Ömer b. Alî Semerkandî, Çehâr Makâle, Neşr. Muhammed Kazvînî, E. J. Brill, Leiden 1909.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Muhammed b. Rüstem”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2005, C. XXX, s. 567.
• _____________, “Annâzîler”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1991, C. III, s. 215-216.
• PERVÎZ, Abbâs, “Hânedân-i Kâkûye”, Berresîhâ-yi Târîhî, I/3, 1345 hş., ss. 144-153.
• RAZÎ, Hâşim, Pijûhişî der Gâhşomârî ve Ceşnhâ-yi İrân-i Bâstân, İntişârat-i Behcet, Tahran 1080 hş.
• RIZÂYÎ, Abdülazîm, Târîh-i Deh Hezâr Sâl-i İran (ez Sâsânîyân ta İnkrâz-ı Âl-i Zîyâr), C. II, İntişârât-i İkbâl, Tahran 1378 hş.
• SECCÂDÎ, Sâdık -Seyyîd Ali Âl-i Dâvûd, “Âl-i Kâkûye”, DMBİ, Tahran 1374 hş., C. II, s. 108-111.
• SECCÂDÎ, Sâdık, “Âl-i Bâvend”, DMBİ, Tahran 1370 hş., C. I, s. 589.
• SEYYİD AHMED-İ KESREVÎ-Yİ TEBRÎZÎ, Şehrîyârân-i Gumnâm, İntişârât-i Âydîn, Tebrîz 1387 hş.
• STRANGE, Guy Le Strange, Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya), (Çevirenler: Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
• SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Tükmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı Destanlar, AÜDTCF Yayınları, Ankara 1972.
• YÂKÛT EL-HAMEVÎ, Ebû Abdullâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdadî, Mu’cemü’l-Büldân, C. I-II-IV, Dâr Sâdır, Beyrut 1977.
• YAZICI, Tahsin, “İspehbed”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2001, C. XXIII, s. 176.
• YILMAZ, Ahmet, Sultan I. Mesûd Devri Gazneliler Tarihi (1030-1041), Fenomen Yayınları, Erzurum 2021.
• _____________, “Ahmed Yınaltegin’in Hindistan Sâlârlığı ve İsyanı”, Sosyal Bilimler Alanında Güncel Çalışmalar, Duvar Yayınları, İzmir Eylül 2021.
• ZERRÎNKÛB, Abdülhüseyin, Târîh-i Merdum-i İran (ez Pâyân-ı Sâsânîyân ta Pâyân-ı Âl-i Bûveyh), C. II, Müessese-yi İntişârât-i Emîr-i Kebîr, Tahran 1377 hş.