Islahat Fermanı Sonrasında İhdâs Edilen Bir Memuriyet: Politika Memurluğu

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 4, 977 - 1008, 10.11.2025

İsmet Sarıbal

https://doi.org/10.9737/historystudies.1617686

Öz

Islahat Fermanı, Osmanlı tarihinin önemli dönüm noktalarından biridir. Fermanla Osmanlı vatandaşı gayrimüslimler hukuken Müslümanlarla eşit konuma getirilmiştir. Bu husus fermanın ilanı sonrasında bazı yerlerde Müslüman halkın fermana karşı fiili tepki göstermesine yol açmış, şiddet olayları yaşanmıştır. Osmanlı devlet adamları ve Müslüman kamuoyu Müslümanlar lehine bir hüküm içermemesi, yabancı devletlerin baskısı altında ortak akıl ve kamuoyu görüşü alınmadan hazırlanması, daha da önemlisi Osmanlı Devleti’ni yabancı müdahalesine açık bir hâle getirmesi yönüyle özellikle basın yoluyla fermanı eleştirmiştir. Muhalif kamuoyunun fermana karşı en temel eleştirisi Avrupa devletlerine verilen ayrıcalıkların alanının genişletilmesi olmuştur. Bu ayrıcalıklara istinaden Avrupa devletlerinin uzun süredir konsoloslukları aracılığıyla izledikleri Osmanlı vatandaşı gayrimüslimleri himaye politikasının yol açtığı olumsuz sonuçların giderilmesi gerektiğini dile getirmişlerdir. Babıali bu soruna ara bir çözüm olarak politika memurluğunu ihdâs etmiş, konsolosların ve yabancı ülke vatandaşlarının yoğun olarak bulunduğu bölgelere memurlar göndermiştir. Bu çalışmada politika memurluğunun mahiyeti, ne şekilde görevlerini icra ettikleri ve hangi şartlar altında dönüşüme uğradığı değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Islahat Fermanı , Yabancı Müdahalesi , Politika Memuru , Bürokrasi.

A Civil Service Created After the Edict of Reform: Policy Official

Öz

The Edict of Reform is one of the most important turning points in Ottoman history. With the edict, non-Muslim Ottoman citizens were brought to a position of legal equality with Muslims. After the proclamation of the edict, this led to actual reactions of the Muslim population against the edict in some places and incidents of violence took place. Ottoman statesmen and Muslim public opinion criticized the edict, especially through the press, because it did not include any provisions in favor of Muslims, it was drafted under the pressure of foreign states without a common mind and public opinion, and more importantly, it left the Ottoman Empire open to foreign intervention. The main criticism of the opposition public opinion against the edict was the expansion of the scope of privileges granted to European states. Based on these privileges, they expressed that the negative consequences of the policy of patronizing non-Muslim Ottoman citizens, which had long been pursued by European states through their consulates, should be eliminated. As an interim solution to this problem, the Sublime Porte established the policy office and sent officials to the regions where consuls and foreign citizens were concentrated. In this study, the nature of the policy office, how officials performed their duties and under what circumstances it was changed will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

The Edict of Reform , Foreign Intervention , Policy Office , Bureaucracy.

Kaynakça

• 1- Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A. MKT. MHM).
• Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayet Evrakı (A. MKT. UM).
• Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (HR. MKT).
• Hariciye Nezareti Siyasi Kısmı Belgeleri (HR. SYS).
• İrade Hariciye (İ. HR).
• İrade Meclis-i Vâlâ (İ. MVL).
• Meclis-i Vâlâ (MVL).
• 2- Hatıralar, Araştırma ve İncelemeler
• Ahmed Cevdet Paşa. Tezâkir I. Yayına Hazırlayan Cavid Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Arıkan, Zeki– Martal. Abdullah, “İzmir’de İlk Buharlı Un Fabrikası”, Güney-doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi Prof.Dr. Cengiz Orhonlu Hatıra Sayısı, no. 12 (1998): 1 – 22.
• Aydoğdu, Nergiz. “Tanzimat Dönemi Türk Basınında Islahat Fermanı ve Siyasi Vatandaşlık Politikası”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9, no. 1 (2020): 636 – 662.
• Ballı, Muhammet. “Tanzimatçı Bir Devlet Adamı: Mehmed Kabulî Paşa (1812-1877).” Yüksek lisans tezi, Giresun Üniversitesi, 2017.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yayına Hazırlayan Ahmet Kuyaş, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Bostan, Zeynep. Osmanlı Hariciyesinin Modern Temelleri II. Abdülhamid Döneminde Diplomasi, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
• Çakmak, Aydın. Türk Dışişleri Teşkilatının Gelişimi: Hariciye Nezareti, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2020.
• Davison, Roderic. Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform. Çeviren Osman Akınhay, İstanbul: Agorakitaplığı Yayınları, 2005.
• Demirdağ, Memet Ali. “Yeni Osmanlılarda Islahat Düşüncesi Hürriyet Gazetesi Örneği.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2010.
• Engelhardt. Tanzimat ve Türkiye. Çeviren Ali Reşad, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999.
• Findley, Carter V. . Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform Babıâli 1789-1922. Çeviren Ercan Ertürk, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Gülsoy, Ufuk. “1856 Islahat Fermanı’na Tepkiler ve Maraş Olayları”. Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, 443 – 458, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1991.
• Gülsoy, Ufuk. “1856 Halep ve Nablus Olayları”, Tarih İncelemeleri Dergisi 9, no. 1 (1994) : 279 – 288.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi: Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri 1789 – 1856 VII, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Kazgan, Gülten. Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Ponting, Clive. Kırım Savaşı Efsanenin Arkasındaki Hakikat. Çeviren Hakan Abacı, İstanbul: Alfa Tarih Yayınları, 2015.
• Sander, Oral. Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2009.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet. “Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilayeti Nizamnâmesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler 5, no. 2 (1996) : 67 – 81.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. Yayına Hazırlayan Mehmet Emin Ağar, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1989.
• Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Uşaklıgil, Halit Ziya. Kırk Yıl, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Ülman, Haluk. 1860-1861 Suriye Buhranı. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dış Münasebetler Enstitüsü, 1966.
• Pınar, Hayrettin. “Kapitülasyonlar ve XIX. Yüzyıl Osmanlı Yönetim Gerçeğine Bir Örnek: Âlî Paşa’nın İzmir Valiliği”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9, no. 2 (2008): 135-154.