TAMGAS AND TAMGA-LIKE SIGNES In HATAY – HASSA COUNTY : 2019 FINDINGS

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 49, 361 - 385, 30.06.2022

Fehime Mine Temiz Servet Özkan

Öz

The Hassa region is located between the Gavurdağları, Çukurova and Northern Syria and contains passes in the North and South. The routing, starting from Maraş and reaching Aleppo from İslahiye-Kırıkhan-Antakya passes through this region. The zone consisting of fertile lands from Maraş to the Amik Plain hosted various Turkic tribes. The Turkish presence in the region, which can be traced back to the Abbasid domination, has become sustained since the 13th century. Tombstones are substantial remnants among the limited tangible cultural assets from the Turkish tribes who passed and migrated for commercial and military purposes and settled in the region.
In course of the surveys carried out in 2019 in the borders of Hassa County, 27 tamgas and tamga-like signs, which are estimated to belong to various Turkic tribes existed in the region, have been detected on the tombstones in 10 cemeteries investigated. Those are 7 , 2 , 3 , 3 including some diversifications, 1 , 1 , 1 , 1 , 3 , 2 , 1 , 1 , 1 and 7 “الله” inscriptions.
In this article, the general character of the cemeteries and tombstones identified in Hassa in 2019, and the characteristics of the signs are defined and compared with their counterparts spreaded in Eurasia.
The aim of the study is to reveal the reflections of Turkish culture and art in the region, to contribute to elucidate the distribution and mobility of Turkish tribes in the region and Anatolia, and to shed light on new researches.

2019 YILI BULGULARINA GÖRE HATAY - HASSA MEZAR TAŞLARINDA DAMGALAR VE DAMGA BENZERİ İŞARETLER

Öz

Hassa yöresinin Kafkasya, Doğu Anadolu ve Avrupa’yı birbirine bağlayan yol güzergâhları üzerindeki konumuyla Gavurdağları, Çukurova ve Kuzey Suriye arasında oluşturduğu set Hassa’nın kuzey ve güneyindeki geçitlerle aşılmıştır. Maraş’tan başlayarak İslahiye-Kırıkhan-Antakya’dan Halep’e ulaşan yol güzergâhı bu bölgeden geçmektedir. Hatay-Maraş çöküntü hendeği olarak da tanımlanan bölge, Maraş’tan Amik Ovası’na kadar bereketli topraklardan oluşan bir alan olmasıyla dikkat çekmiş ve çeşitli Türk aşiretlerine ev sahipliği yapmıştır. Yörede, Abbasi hâkimiyetine ve 1065’den başlayan Anadolu akınlarına kadar izlenebilen Türk varlığı, 13. yüzyıldan itibaren kesintisiz hale gelmiştir. Yöreden ticari ve askeri nedenlerle geçen, konan, göçen ve iskân edilen Türk boylarından günümüze ulaşabilen sınırlı, maddi kültür varlıkları arasında mezar taşları önemli bir yer tutmaktadır. 2019 yılında, Hassa İlçesi sınırlarında gerçekleştirilen yüzey araştırmasında, 10 adet mezarlıkta, bölgede varlık gösteren çeşitli Türk boylarına ait olduğu anlaşılan birçok damga, ideogram vb. işaretler tespit edilmiştir. Bunlar, çeşitlemeleri ile birlikte 7 , 2 , 3 , 3 , 1 , 1 , 1 , 1 , 3 , 2 , 1 , 1 , 1 olmak üzere 27 işaret ve 7 adet الله yazısından ibarettir.
Altaylar, Kazakistan, Azerbaycan, Kırım ve Kafkasya’da, İtil–Ural boylarından Doğu Avrupa’ya kadar olan bölgelerde ve Anadolu’nun birçok yöresinde karşımıza çıkan benzer işaretler, karşılaştırmalı tablolarla sunulmuştur.
Makalede, 2019 yılında Hassa’da tespit edilen mezarlık ve mezar taşlarının genel karakteri ile damga vb. işaretlerin nitelikleri tanımlanmış ve Avrasya coğrafyasında yayılan benzerleri ile karşılaştırması yapılmıştır. Bu çalışma ile Türk kültür ve sanatının bölgedeki yansımalarını ortaya koymak, Türk boylarının bölgedeki ve Anadolu’daki dağılımı ve hareketliliğini aydınlatmada katkı sağlamak, yeni araştırmalara ışık tutmak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Damga, Damga benzeri işaretler, Mezartaşı, Hassa, Türk Boyları

Kaynakça

• Akçoraklı, O. (1996). Kırım’da Tatar Damgaları, Kırım: Kırım Dergisi Kültür Yayınları.
• Aksoy, M. (2014). Tarihin Sessiz Dili Damgalar, İstanbul.
• Aksoy, M. (2017). Bulgar Damgası mı, Kayı Damgası mı ?, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 61/365, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 29-33.
• Beyazıt, M. (2018). Aizanoi Zeus Tapınağı’ndaki Türk İzleri, Ankara: Bilgin Sanat Kültür Yayınları.
• Binan, D. U.- Binan, C. (2009). Ağzıkara Han Örneğinde Anadolu Selçuklu Dönemi Taşçı İşaretlerinin Belgelenmesi Üzerine Sistematik Bir Yaklaşım, Adalya, XII, İstanbul: AKMED/ Koç Üniversitesi Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi, 319-345.
• Boas, A. J. (1999). Crusader Archeology, Newyork.
• Buğrul, H. (2018). Kaya Resimlerinin Van, Bitlis, Hakkâri Yöresi Mezar Taşları Üzerindeki Etkisi, 2. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yay., 39-66.
• Caferzade, İ. M. (1999). Qoubustan Qayaüstü Resmler, Baky.
• Castagne, J. (1921). Les Tamgas Des Kırghizes (Kazaks), Revue du Monde Musulman, XLVII, Paris, 29-64.
• Ceylan, A. (2002). Anadolu’daki İlk Türk Yerleşimlerinden Cunni Mağarası, Türkler Ansiklopedisi, 6, Ankara: Yeni Türkiye Yay., 425-429.
• Ceylan, A.- Günaşdı, Y. (2019). Türk Bengütaş’taki Oğuz Damgaları İle Cunni Mağarasındaki Damga ve İşaretlerin Karşılaştırılması, Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısında Geçmişten Günümüze Türkistan: Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu, Ankara, 62-79.
• Çağlar, İ. M. ve Eralaca, H. (2018). Mezartaşlarının Göç ve İskân Tarihi Araştırmalarında Yardımcı Kaynak Olarak Kullanımı: Karkın ve Çobanisa Örneği, 1. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildirileri Kitabı, Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları, 161-173.
• Çayırdağ, M. (1982). Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı İşaretleri, Türk Etnografya Dergisi, XVII, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yay., 79-97.
• Çıblak, N. (2004). Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar, Türklük Bilimi Araştırmaları, 15, 103-125.
• Çoruhlu, Y. (2018). Antalya Güzeloba Mezarlığı Nakışlı, Şekilli, Simgeli Mezar Taşları, 2. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi yay., 9-38.
• Deveci, A. (2017). Türkmen Sanat ve Kültüründe Koçboynuzu Motifinin Yeri (Türkmensahra-İran Türkmenlerinin Örneklerine Dayanarak), Turkish Studies, 12/21, 225-242.
• Doğançay, S. (2012). Dulkadir Türkmenlerinin Güneydoğu Anadoludaki Faaliyetleri, Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu, III, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi, 179-188.
• Добрев, И. (Basım Yılı Yok). Тамгата Хералдичен Знак На Прабългарския Владетелски Род Дуло И Тамгата На Огузското Племе Кайъ (The Heraldic Sign Tamgha Of The Protobulgarian Ru-Ler Clan Dulo And The Tamgha Of The Oghuzian Tribe Qayi), Basım Yeri Yok.
• Ekici, M. (2018). Mangışlak-Kazakistan Bölgesi Ata Mekânları ve Mezarları, 1. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildirileri Kitabı, Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları, 219-237.
• Esin, E. (2004), Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Gital, B. D. (2018). Yapılcan Köyü Türbesi’nde Damgalar, 2. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yay., 93-122.
• Gülensoy, T. (1989). Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Güllüdağ, N. (2015). Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6/6, 132-150.
• Günaştı, Y. (2015). Erzurum Kalesi’nde Tespit Edilen Usta Monogramları, Belgü Dergisi, 2, 223-252.
• Halaçoğlu, Y. (1973). Fırka-i İslahiye ve Yapmış Olduğu İskân, Tarih Dergisi, 27, 1-20.
• Halaçoğlu, Y. (1996). Fırka-i İslahiyye, İslam Ansiklopedisi, 13, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 35-37.
• Kanlıdere, A. (2012). XVI. Asır Başında Dulkadirli Türkmenleri Hakkında Önemli Bir Kaynak: Maraş’ın İlk Mufassal Tahrir Defteri, Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu, I, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi, 79-92.
• Karaboran, H. (1994). Hatay- Maraş Çöküntü Hendeği Sahasında Yer Alan İslahiye ve Hassa’nın Kuruluşundan Önce Bu Yöredeki Yerleşme Durumu, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (1-2), 156-178.
• Karamağaralı, B. (1980). Türk Damgalarının Devamlılığı Hakkında, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 2/9, İstanbul, 5-24.
• Kaya, Ö. (2010). Elbistan-Maraş Hanları ve Yol Güzergâhları, Ankara: Öncü Basımevi.
• Kırımlı, H. (2010). Türkiye’de Tamgalar Nogay/Kıpçak Kabileleri, Ankara.
• Komisyon (2001). Geçişten 2000’li Yıllara Hassa, Basım Yeri Yok.
• Kutlu, M. (2017). Kayseri Çifte Medrese’de Gevher Nesibe Darülşşifası’nın Konumu Üzerine Bir Değerlendirme, Sanat Tarihi Dergisi, 26/2, 363-377.
• Kuzeyev, R. G. (2005). İtil-Ural Türkleri, Selenge Yayınları.
• Mert, O. (2008). Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14/36, Erzurum, 281-305.
• Qurbanov, A., (2013), Damgalar Remzler Menimsemeler, Bakü, Strateji Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Radloff, W. (1954). Sibirya’dan, I, Çev. A. Temir, İstanbul: Maarif Vekâleti.
• Sarı, A. (2018). Dulkadirli Türkmenlerinin Yurtları Hakkında, Türkbilig, 35, 29-40.
• Sevim A. (1988). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), Ankara: Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yay.
• Solak, İ. (2005). XVI. Yüzyılda Güvercinlik Kazası, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 18 (18), 359-377.
• Somuncuoğlu, S. (2008). Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler, İstanbul: Güngör Matbaacılık.
• Somuncuoğlu, S. (2012). Damgaların Göçü, İstanbul: İlke Basın Yay.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler), Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Şahin, İ. (2012). İçel/Gülnar’da Eski Türklere Ait Yeni Tespit Edilmiş Epigrafik Belgeler: Tanıtımı ve Ön Değerlendirmesi, TÜBAR, XXXI, 275-300.
• Şahin, M. K- Varis, S. (2017). Eskişehir/Seyitgazi Kümbet Köyünde Bulunan Himmet Baba/Kümbet Dede Kümbeti Üzerine Yeni Düşünceler, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 622-652.
• Temiz, F. M. (2014). Hatay-Hassa Mezar Taşlarında Damga ve İşaretler, 1. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Bildirileri, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yay., 309-320.
• Temiz, F. M. ve Kara, D. (2018a). Aktepe Büyük Karapınar Mezarlığı’nda Yeni Bulgular, 2. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yay., 67-92.
• Temiz, F. M. ve Kara, D. (2018b). Hassa Aktepe Türkmen Mezarlığında Üçlü Düzende Şahideler Üzerine Bir İnceleme, I. Uluslararası Geleneksel Türk Mezar Taşları Sempozyumu, Bakü: Hazar Üniversitesi Yay., 241-271.
• Temiz, F. M.-Çiftyürek, M.-Çayan, S. (2020a). Hatay İli Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırması 2018, 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 529-550.
• Temiz, F. M.-Özkan, S.-Çiftyürek, M. (2020b). 2018 Yılı Bulgularına Göre Kırıkhan ve Hassa Mezartaşlarında Damga, İdeogram ve Simgeler, Türkmes 2019 Tam Metin Bildirileri, Kayseri: Kimlik Yay., 504-554.
• Tok, T. (2018). Denizli-Tavas Yöresi Mezar Taşları ve Taşlardaki Tamgalar, 1. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildirileri Kitabı, Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları, 540-565.
• Trabzon, Z. (2001). Bütün Yönleriyle Hassa Tarihi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
• User, H. Ş. (2006). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Ankara: Akçağ Yay.
• West, A. ve Zaytsev, V. (2019). Proposal to Endoce a Set of 30 Tamgas Symbols, JTC1/SC2/WG2 N5092, 1-90.
• Yatsenko, S. A.- Smagulov, E. A.- Rogozhinskii, A. E.- Tabaldyev, K. Sh.- Baratov, S.R.- Ilyasov, J. Ya.-Babayarov, G.B. (2019). Tamgas of Pre-Islamic Central Asia, Samarkand.
• Yatsenko, S. A. (2019). Signs of The Early Nomads on The Ustyurt Plateau, Tamgasof Pre-Islamic Central Asia, Samarkand, 58-88.
• Yatsenko, S. A.- Smagulov, E. A. (2019). Signs from The Sites Of Chach, Tamgasof Pre-Islamic Central Asia, Samarkand, 198-228.
• Yatsenko, S. A- Ilyasov, J. Ya. (2019). Tamgas/Nishan and Socio-political History, Tamgasof Pre-Islamic Central Asia, Samarkand, 296-332.
• Yelen, R. (2019). Selçuklu ve İlhanlı Dönemi Ahlat Yapılarında Taşçı İşaretleri, Turkish Studies, 14/5, 2737-2761.
• Yinanç, M. H. (2009), Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, (Yay. Sun. Refet Yinanç), C.I, Ankara.
• Yurdakul, E.- Çayırdağ, M. (2007). Kayseri Battal Gazi Camii ve Kırk Kızlar Türbesi, Vakıflar Dergisi, XXX, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 273-294.