TÜRK ASKERÎ TERMİNOLOJİSİNDE “ÇERİG” SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 51, 20 - 32, 26.06.2023

Ömer Anıl Düşmez

Öz

Her milletin kültüründe üstün tutulmuş kavramların olduğu bilinmektedir. Savaşçılık, yiğitlik, askerlik gibi kavramlar, Türk kültüründe ve dolayısıyla da Türklerin kavram dünyalarında yüceltilmiş olan kavramlardandır.
Makale, Türk dilinde askerlik kavramını ifade eden sözcüklerden biri olan çerig sözcüğü hakkındadır. Çalışmamızda öncelikle Türk kültüründe askerliğin yeri ve önemi hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bilgilendirmeden sonra, çerig sözcüğünün tanımı ve köken bilgisi hakkındaki görüşlere yer verilmiştir. Bu adımlardan sonra, makalede çerig sözcüğünün tarihsel serüvenine değinilmiştir. Bu serüven, konunun daha sistematik biçimde incelenebilmesi için iki alt başlıkta ele alınmıştır. Anılan bu başlıklarda, sözcüğün Türk dillerindeki ve diğer dillerdeki görünümleri hakkında bilgi verilmiştir. Makaleye konu olan sözcükteki morfolojik ve varsa semantik değişimlere değinilmiştir. Dillerin etkileşimlerini gösteren en önemli verilerden biri olma niteliği taşıyan verinti sözcüklerden birinin de çerig sözcüğü olduğu gösterilmiştir. Mevcut durumun tespiti, konularla ilgili iki tablo ile de görselleştirilmiştir. Bu yöntemle, veriler arasında daha kolay kıyaslama yapılması amaçlanmıştır. Çalışma sırasında dikkat çeken özellikler, sonuç bölümünde ayrıca ele alınmıştır. Bahsedilen özelliklerden biri, çerig sözcüğünün metonimi örneği olmasıdır. Sözcüğün tarihsel süreçte uğradığı anlam değişimleri değerlendirilmiş ve metonimi olarak değerlendirilmesini gerektiren özelliklerinin altı çizilmiştir.
Çalışmada, Türk kültürünün temel unsurlarından askerlik kavramının ifade şekillerinden biri olan çerig sözcüğünün tarihsel seyriyle ilgili çeşitli bilgiler verilmiştir ve bu sözcük hakkında birtakım saptamalarda bulunulmuştur. Bu sayede, çerig sözcüğünün Türk kültür tarihindeki yeri belirginleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

askerlik, çerig, metonimi, kültür, etkileşim

NOTES ON THE "ÇERIG" WORD IN TURKISH MILITARY TERMINOLOGY

Öz

It is known that there are concepts that are held superior in the culture of every nation. Concepts such as warriorship, valor and military service are among the concepts that have been glorified in Turkish culture and therefore in the conceptual worlds of Turks.
Our article is about the word çerig which is one of the words that expresses the concept of military service in Turkish language. In our study, first of all, information was given about the place and importance of military service in Turkish culture. After this information, opinions on the definition and origin information of the word çerig were included. After these steps, the historical adventure of the word çerig was mentioned in our article. This adventure has been discussed under two sub-headings in order to examine the subject more systematically. In these headings, information is given about the appearance of the word in Turkic languages and other languages. Morphological and semantic changes, if any, in the word subject to the article are mentioned. It has been shown that one of the most important data showing the interactions of languages is one of the words of data, the word çerig. The determination of the current situation is visualized with two tables related to the issues. With this method, it is aimed to make easier comparisons between the data. The features that attracted attention during the study are also discussed separately in the conclusion section. One of the features mentioned is that the word cherg is an example of metonymy. The changes in the meaning of the word in the historical process were evaluated and its features that require it to be considered as an example of metonymy were underlined.
In our study, various information about the historical process of the word çerig, which is one of the expressions of the concept of military service, which is one of the basic elements of Turkish culture, was given and some determinations were made about this word. In this way, the place of the word çerig in Turkish cultural history has been clarified.

Anahtar Kelimeler

military service, çerig, metonymy, culture, interaction

Kaynakça

• Akkoyunlu, Z., Ercilasun, A. B. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksu N., Işık, A. (1997). Türkiye Türkçösü-Kırgız Türkçösü sözdüğü, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Altaylı, S. (1994), Azerbaycan Türkçesi sözlüğü 1. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Arat, R. R. (1947), Kutadgu Bilig (Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M., Güner, G. (2015), Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arpacı, M. (2015), II. Gazi Giray Han’ın (Bin Devlet Giray Han) Leh Kralı III. Zigmunt’a yazdığı şubat 1592 tarihli bitig. Karadeniz Araştırmaları, 46, 99-117.
• Atalay, B. (1970) Abuşka lûgatı veya Çağatay sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Berber, O. (2010). Muhâkemetü’l-Lügateyn’deki Türk ordu teşkilatına ait terimlerin karşılaştırmalı incelemesi. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(3), 893.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân, Kitâb al-idrâk li-lisân al atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford.
• Çetin, N. (2018). Türk töresinde askerliğin yeri ve Türkiye’de askerliğe bakış açısında meydana gelen değişmeler. Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 161-175.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın kısa sözvarlığı Karayca-Türkçe kısa sözlük. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Demiray, K. (1994). Temel Türkçe sözlük. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Dil Derneği (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Dil Derneği Yayınları.
• Doerfer, G. (1967). Turkische und Mongolische elemente im Neupersischen III. Wiesbaden.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, M. (2004). Mağrupi’nin şiirlerinde metonimi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 1(1), 56.
• Erdi, S., Yurtsever, S. T. (1999). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (çeviri-uyarlama-düzenleme). Ankara: Kabalcı Yayınevi.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara.
• Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü A-N, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güney, A. (2002). Türk Siyasal Kültüründe Devlet Anlayışı (Tez No. 116890) [Yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyâzî, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar, el-lugatu‘n-Nevâ’iyye ve‘l-istişhadatu‘l-Cagata’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kara, F. (2011). Zebân-ı Türki (Kélür-nâme). Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe verintiler sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaatlı, R., Toparlı R., Vural, H. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kök, A. (2010). XI. yüzyılda Türk dünyasında haberleşme metonimileri, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(1), 1195.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük 1 A-N (Çev.: G. Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2003). Şeyh Süleyman Efendi Lugat-i Çağatay ve Türki-i Osmani. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları-13.
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur dönemi Moğolistan’daki eski Türk yazıtları. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-yi Terākime. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Püsküllüoğlu, A. (2008). Türkçe sözlük. İstanbul: Can Yayınları. Sarıca, B. (2008). Kutadgu Bilig’de komutan ve ordunun nitelikleri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37, 87-105.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tekin, Ş. (2001). İştikakçının köşesi. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2016-2019). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tovan, M. B. (2004). Yeni Türkçe lügat (Haz.: A. Hayber). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1965). Tarama Sözlüğü II C-D. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesinin sözlüğü, İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Yudahin, K. K. (1945). Kırgız sözlüğü cilt 1 (A-J) (Çev. A. Taymaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yunusoğlu, M. K. (2012). Uygurca-Çince İdikut sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.