ATABETÜ’L-HAKAYIK’DA YER ALAN İKİLEMELER VE KALIP SÖZLER

Yıl 2020, , 105 - 112, 22.08.2020

Necmi Akyalçın , Damla Aydoğan

https://doi.org/10.33390/homeros.3.012

Öz

Türk dilinin en önemli eserlerinden biri olan Atabetü’l- Hakayık, Edip Ahmed Bin Mahmud Yükneki tarafından 12. yüzyılda, Karahanlı Türkçesi ile yazılmış ve Muhammed Dad İspehsalar Beye sunulmuş bir eserdir. Yazıldığı dönemin dilini önemli ölçüde yansıtan eser, elbette ki Türk dilinin zengin söz varlığından yararlanılarak yazılmıştır. Türkçenin anlatım gücü ve güzelliği olan ikilemeler ve belirli durumlarda temenni ifade etme ve/veya iletişim kurma amacıyla kullanılan kalıp sözler de Türkçenin bu zengin söz varlığı içerisinde azımsanamayacak bir yere ve öneme sahip yapılardır. Çalışmanın evrenini Atabetü’l-Hakayık adlı eser, konusunu ise bu eserde yer alan ikilemeler ve kalıp sözler oluşturmaktadır. Çalışmada, söz konusu eserde yer alan “tününg kündüzüng”, “öküş az”, “tuş tenge” vb. ikilemeler; “Bismillahirrahmanirrahim”, “İlahi keçürgen idim sen keçür”, “Ugan rahmet itsün” vb. kalıp sözler tespit edilmiştir. Böylece, 40 beyit ve 101 dörtlükten oluşan eserin söz varlığı içerisinde ikilemelerin ve kalıp sözlerin kullanım sıklığı sayısal verileriyle ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Atabetü’l-Hakayık, İkileme, Kalıp Söz

REITRATIVES AND PATTERN WORDS IN THE ATABETÜ’L-HAKAYIK

Öz

One of the most important works of Turkish Language, Atabetü'l-Hakayık is a work written by Edip Ahmed Bin Mahmud Yükneki in the 12th century in Karahanli Turkish and presented to the father of Muhammed Dad İspehsalar. The work that reflects the language of the period it was written was of course written by making use of the rich vocabulary of Turkish Language. Reitratives, which are a structure specific to Turkish, and the pattern words used in expressing wishes and / or communicating in certain situations are structures that have a considerable place and importance in this rich vocabulary of Turkish. The universe of the study is Atabetü'l-Hakayık, and its subject is the reitratives and pattern words in this work. In the study, "tunung kündüzüng", "öküş az", "tuş tenge", etc. reitratives; "Bismillahirrahmanirrahim",“İlahi keçürgen idim sen keçür”, “Ugan rahmet itsün”etc. Pattern words were determined. Thus, the frequency of use of dilemmas and stereotypes in the vocabulary of the work consisting of 40 couplets and 101 quatrains is revealed by numerical data.

Kaynakça

• AKSAN, D. (1996), Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yayınevi.
• AKSAN, Y. (2001). Türkçede Zaman Anlatımı ve Kimi İkileme Yapıları. İstanbul: XV. Dilbilim Kurultayı.
• AKYALÇIN, N.(2007). Türkçe İkilemeler Sözlüğü Tanıklı, Anı Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara.
• AKYALÇIN, N. (2012a). Türkçemizin Anlamsal Zenginlikleri Deyimlerimiz. Ankara: Eğiten Kitap.
• AKYALÇIN, N.(2012b). Türkçemizin İncileri Atasözlerimiz Tanıklı Sözlük. Ankara: Eğiten Kitap.
• DEMİR, E. (2003). Atabetü’l-Hakâyık’ta Geçen Deyimler, Atasözleri ve Özdeyişler, Türkiyat Mecmuası, C.23/Güz.
• DEMİRYÜREK, H. (2012). Atabetü’l-Hakayık’ın Gramatiksel Bağlam ve Sıklık Sözlüğü, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi.
• YÜKNEKİ, Edip, Ahmet B. Mahmud (1992). Atabetü’l-Hakayık, (Çev. Reşit Rahmeti Arat), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• EKER, S. (2002). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• EROL, Ç. (2007). Türkiye Türkçesinde Kalıp Sözler Üzerine Bir İnceleme, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
• GÖKDAYI, H. (2008). Türkçede Kalıp Sözler. Bilig-Kış, 44, 90-108.
• GÖKDAYI, H. (2015). Türkçede Kalıp sözler. Ankara: Kriter Yayınevi.
• KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
• MERHAN, A. (2009). Atabetü’l-Hakayık’ta Birleşik Eylemler, bilig/Bahar /sayı :49, s. 101-112.
• TOR, G. (2011). Mersin’den Birkaç Kalıp Söz (İlişki Sözü) Üzerine, Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu, Adana, 20- 22 Ekim 2011, 766-786.