İznik Çini Fırınları Kazısı Çini Buluntuları Arasından İstanbul’da 17. Yüzyıl Mimarisinde Karşılaşılan Çinilere Ait Bazı Örnekler

Yıl 2025, Sayı: 16, 235 - 248, 15.11.2025

Vesile Belgin Demirsar Arlı , Hakan Arlı Şennur Kaya

Öz

İznik Çini Fırınları Kazısına 1981 yılında başlanmış, 1984 yılından itibaren de ilçe merkezinde bulunan BHD kodlu kazı alanında çalışmalara devam edilmiştir. İznik’te, Osmanlı Dönemi’nde çini ve seramik atölyelerinin yoğun olduğu bölge içerisinde kalan kazı alanında, şimdiye kadar toplam on bir fırın ateşhanesi tespit edilmiştir. Yaklaşık -4 metre kotuna kadar inilen kazı çalışmalarında ortaya çıkarılan fırın artıkları, fırın içerisinde pişirim sırasında kullanılan çeşitli pişmiş toprak malzemeler ile yanmış ya da defolu parçaların olduğu seramik çöplükleri her yıl ayrıştırılarak buradaki üretimin yoğunluğu ve niteliği konusunda yeni verilere ulaşılmasını sağlamaktadır. Üretim artığı olarak ayrılmış buluntular arasında ise seramiklere oranla çini parçaları oldukça az sayıda kalmaktadır. Yarı mamul nitelikli bu çini parçalarının büyük bölümünü, sıraltına mavi-beyaz ve çok renkli dekorlu ulama desenli bordür ve karo çinilerine ait parçalar oluşturmaktadır. Renkli sır tekniğinde yapılmış örnekler de bulunmakla birlikte bunlarla oldukça nadir karşılaşılmaktadır. İznik üretimi oldukları kesin olan bu çini parçalarının bilim çevrelerine tanıtılmasına, özellikle kaynağı bilinmeyen çinilerin tespitine katkı sağlamaktadır. Bunların kullanıldığı yapıların belirlenmesi ise bu çinilerin tarihlendirilmesi açısından önem kazanmaktadır. Bu çalışmada altı çini buluntu, aynılarının ya da benzerlerinin kullanıldığı İstanbul’daki Sultan Ahmed Külliyesi, Yeni Cami Külliyesi, Eyüp Sultan Türbesi, Topkapı Sarayı gibi önemli yapılar çerçevesinde değerlendirilmiştir. İncelenen örneklerden dört parçanın 17. yüzyılda üretildiği kesin olarak saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İznik , Çini , Çini Fırınları , Kazı Buluntuları , Osmanlı Mimarisi

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Some Tile Samples, Encountered in 17th Century Istanbul Architecture Among the Tile Finds Unearthed in the Iznik Tile Kilns Excavation

Öz

The Iznik Tile Kilns Excavation, which started in 1981, has been carried out in the BHD coded excavation area in the district center since 1984. A total of eleven kilns have been identified so far in the excavation area in Iznik, which is located in the region where tile and ceramic workshops were known to be dense during the Ottoman period. The kiln residues unearthed during the excavations down to approximately -4 meters in elevation, various terracotta materials used during firing in the kilns, and ceramic garbage dumps containing burnt or defective pieces are also separated every year to obtain new data on the intensity and qualities of the production here. Among the finds separated as production residues, tile pieces remain very few in number compared to ceramics. Most of these semi-finished tile pieces are composed of underglaze blue-white and multi-colored decorative border tiles and panel tiles. Although there are examples made in the colored glaze technique, they are rarely encountered. Introducing these tile pieces, which are certain to be Iznik production, to the scientific community, especially contributes especially to the identification of tiles of unknown origin. Determining the structures in which they were used is important for dating these tiles. In this study, six tile finds were evaluated within the framework of important structures in İstanbul -such as the Sultan Ahmed Complex, the New Mosque Complex, the Eyüp Sultan Tomb and Topkapı Palace- which are identical or closely similar examples are known.

Anahtar Kelimeler

Iznik , Tiles , Kilns , Excavation Finds , Ottoman Architecture

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the works referred are mentioned in the bibliography.

Kaynakça

• Ahunbay 1994
• Ahunbay, Z., “Sultan Ahmet Külliyesi”, DBİA 7, İstanbul, 55-61.
• Anonim 1944
• Anonim, İstanbul Yeni Cami ve Hünkâr Kasrı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Artan 1994 Artan, T., “Sokollu Mehmed Paşa Sarayı”, DBİA 7, İstanbul, 34-35.
• Aslanapa–Yetkin–Altun 1989
• Aslanapa, O.–Yetkin, Ş.–Altun, A., İznik Çini Fırınları Kazısı (II. Dönem), İstanbul.
• Arlı 2018 Arlı, L. E., İstanbul Sultan Ahmet Camii Çinilerinin Belgelenmesi ve Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi, İzmir.
• Demirsar Arlı–Altun 2008
• Demirsar Arlı, B.–Altun, A., Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, Osmanlı Dönemi, İstanbul.
• Demirsar Arlı–Adıgüzel 2011
• Demirsar Arlı, B.–Adıgüzel, H., “The Connection Between the Tile Decoration of the 16. And 17. Centuries in Istanbul with the Tile Fragments Found in İznik Excavations”, ed. B. Biedronska-Slota–M. Ginter–Frolow&Jerzy Malinowski The Art of the Islamic World and the Artistic Relationships Between Polland and Islamic Countries, Krakow, 235-245.
• Demirsar Arlı 2015
• Demirsar Arlı, V. B., “İznik Çini Fırınları Kazısı 2013 Yılı Çalışmaları”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 165-176.
• Demirsar Arlı 2016
• Demirsar Arlı, B., “İznik Çini Fırınları Kazısı 2014 Yılı Çalışmaları”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 507-516.
• Demirsar Arlı 2017
• Demirsar Arlı, B., “İznik Çini Fırınları Kazısı 2015 Yılı Çalışmaları”, 38. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 371-388.
• Demirsar Arlı 2018a
• Demirsar Arlı, B., “İznik Çini Fırınları Kazısı 2016 Yılı Çalışmaları”, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı III, Ankara, 445-459.
• Demirsar Arlı 2018b
• Demirsar Arlı, B., “İznik Çini Fırınları Kazı Buluntularından Çini Örneklerin Değerlendirilmesi”, Journal of History Culture and Art Research 7/1, 578-593.
• Demirsar Arlı 2019
• Demirsar Arlı, B., “İznik Çini Fırınları Kazısı 2017 Yılı Çalışmaları”, 40. Kazı Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 345- 360.
• Demirsar Arlı–Kaya 2019
• Demirsar Arlı, B.–Kaya, Ş. “İznik Çini Fırınları Kazısı Çini Buluntularının Değerlendirilmesi 2015-2018”, 16. Türk Sanatları Kongresi, (3-5 Ekim 2019 Ankara), 435-451.
• Dumlupınar 2015
• Dumlupınar, F. Z., Topkapı Sarayı Harem Dairesi 17. Yüzyıl Çini Pano Tasarımları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Eldem 1979 Eldem, S. H., İstanbul Anıları, İstanbul.
• Kocaaslan 2012
• Kocaaslan, M., “Topkapı Sarayı Harem’i: 1665 Yangınından Sonra Yenileme Projesi”, Belleten 76/275, 45-74.
• Koçer Yeşilyurt 2014
• Koçer Yeşilyurt, F., Topkapı Sarayı Dördüncü Avlu’daki Yapılarda Kullanılan Çiniler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Mehmed Süreyya 1996
• Mehmed Süreyya, “İbrahim Efendi (Teknecizâde)”, Sicill-i Osmanî, 3, yay. haz. N. Akbayar, çev. S. A. Kahraman, İstanbul, 763.
• Öten 2017 Öten, A., Arşiv Belgelerine Göre Sultan Ahmed Külliyesi ve İnşası, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Tanman 1994
• Tanman, B., “Eyüp Sultan Külliyesi”, DBİA 3, İstanbul, 241-242.
• Turan Bakır 1999
• Turan Bakır, S., İznik Çinileri ve Gülbenkyan Koleksiyonu, Ankara.
• Yavaş 1994 Yavaş, D., “Yeni Cami Külliyesi, DBİA 7, İstanbul, 464-465.
• Yetkin 1992
• Yetkin, Ş., “Sultan Ahmed Külliyesi’ndeki Bir Grup Çini ile İlgili Yorumlar”, Semavi Eyice Armağanı-İstanbul Yazıları, İstanbul, 213-220.