Araştırma Makalesi
Yıl 2022,
Cilt: 20 Sayı: 1, 65 - 82, 30.06.2022
Öz
Sünnetin önemli bir kısmı, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) uygulamaları anlamına gelen fiilî sünnet-ten ibarettir. Bu nedenle usûlcüler, bağlayıcılık açısından Hz. Peygamber’in fiilleri üzerinde önemle durmuşlardır. Fıkhî mezhepler konuyu çeşitli yönleriyle ele almış ve bağlayıcılık açısından farklı yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. Hanefî mezhebine müntesip iken sonraları Şâfiî mezhebine geçen Ebü’l-Muzaffer es-Sem‘ânî, (öl. 489/1096) Kavâti’u’l-edille adlı eser-inde Hz. Peygamber’in fiillerini ayrıntılı olarak ele almıştır. Usûlcülerin konuya yak-laşımlarını delilleriyle ortaya koyup tahlil ve tenkit etmiş, sonra da kendi görüşünü ve ger-ekçesini zikretmiştir. Sem‘ânî, önce insan fiillerinin çeşitleri üzerinde durmuş, daha sonra Hz. Peygamber’in fiilleri konusuna değinmiştir. Onları cibillî, beşerî ve kurbî olmak üzere üçe ayırarak her birini kısaca açıklamıştır. Sem‘ânî, ibadet niteliği taşıyan fakat hükmü bilinmey-en fiillerde Hz. Peygamber’i örnek almanın ve O’na uymanın (teessî/ittibâ) vâcib olduğunu savunmuştur. Farklı ekollerin yaklaşımlarını tahlil edip kendi görüşlerini ortaya koyması açısından Sem‘ânî’nin görüşleri tahlile şayandır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Agitoğlu, Nurullah. “el-Mahsûl Adlı Eseri Çerçevesinde Şâfiî Usûlcü Fahreddin er-Râzî’nin Hz. Peygamber’in Fiillerine Yaklaşımı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/17 (Şubat 2017): 51-62.
- Âmidî, Ali b. Muhammed Seyfuddîn el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Ed. Abdurrezzâk Afîfî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1981.
- Arûsî, Muhammed Abdülkadir el-. Efâlü’r-Rasûl ve delâletuhâ ale’l-ahkâm. Cidde: Dârü’l-müctema’, 1991.
- Aşkar, Muhammed Süleyman. Ef’âlu’r-Resûl ve delâletuha ale’l-ahkâmi’ş-şer’iyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2003.
- Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Mustafa Dîb el-Buğâ, 1993.
- Canan, İbrahim. “Hz. Peygamber Aleyhisselam Hiç Unutmuş ve Yanılmış Mıdır?” Sünnetin Dindeki Yeri. 285-297. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1997.
- Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillah (İmâmü’l-Harameyn) el-. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-kutubi’l-ilmiyye, 1997.
- Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 59-63. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
- Çelebi, İlyas. “Şeytan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 99-101. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
- Demir, Serkan. “Hanefi Usûlcülere Göre Hz. Peygamber’in Fiileri ve İctihadları -Hicrî V. Asır Özelinde-”. Hadith Dergisi. 7 (Aralık 2021).
- Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. Sünen. Thk. Yâsir Hasen - ‘Izzuddîn Dali - ve ‘Imadu’t-Tayyâr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2015.
- Ebû Şâme el-Madisî. el-Muhakkak min ilmi’l-usûl fî mâ yete’allaku bi-ef’âli’r-Rasûl. Ed. Mahmud Salih Câbir. Medine: el-Câmia’tu’l-İslâmiyye, 2011.
- Ebû Ya’lâ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’. el-Udde fî usûli’l-fıkh. Riyad: Câmiatü Melik Muhammed b. Suûd, 1990.
- Ebu’l-Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Ali b. et-Tayyib. Kitabu’l-Mu’temed. Thk. Muhammed Hamidullah. Dımaşk: el-Ma’hedu’l-ilmî el-Fransî li’d-dirâsâti’l-Arabî, 1964.
- Ebü’l-Hattâb, Mahfûz b. Ahmed el-Kelvezânî el-Hanbelî. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. Mekke: Dârü’l-medenî, 1985.
- Emîr Pâdışâh, Muhammed Emîn b. Mahmud. Teysîrü’t-Tahrîr. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
- Eraslan, Abdulvasıf. “Muʿtezile’ye Göre Hz. Peygamber’in Fiillerinin Bağlayıcılığı”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi. 53 (Haziran 2020): 163-185.
- Gazzâlî, Ebu Hamid Muhâmmed b. Muhammed. el-Menhûl min ta’likati’l-usûl. Thk. Muhâmmed Hasan Heyto. 2. Bs. Beyrut - Dımaşk: Darü’l-fikr, 1998.
- Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Mustasfâ. I Cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
- İbn Teymiyye, Mecdüddin Abdüsselâm b. Abdillah. el-Müsevvede fî usûli’l-fıkh. Ed. Muhammed Muhyüddin Abdülhamid. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, t.y.
- İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-Hadîs. Thk. Nureddin Itr. Şam: Dârü’l-fikr, 1986.
- Malik b. Enes el-Ensârî - Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. Muvatta’u’l-İmâm Mâlik Rivâyetu Muhammed İbnü’l-Hasan eş-Şeybânî. Thk. Takiyyüddin en-Nedvî. Beyrut: Dâru’l-kalem, 1992.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc. el-Müsnedü’s-sahîh. Riyad: Beytu’l-efkâri’d-devliyye, 1998.
- Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünen. Haleb: Mektebetü’l-matbuâti’l-İslâmiyye, 1986.
- Özdemir, İbrahim. Nebevî Fiil ve Terklerin Anlam ve Yorumu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
- Özervarlı, M. Sait. “Melek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 40-42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004.
- Râzî, Ebû Abdillah, Fahrettin, Muhammet b. Ömer. el-Mahsûl. Ed. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1997.
- Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâti’u’l-edille fî usûli’l-fıkh (thk. Abdullah Hafız el-Hakemî). 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’t-tevbe, 1998.
- Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, t.y.
- Sirajul Yani. “Delâletü efâli’r-Rasûl ‘ale’l-ahkâm ve’t-teessi bihâ ‘inde’l-İmâm es-Sem’ânî”. Profetika Jurnal Studi Islam 19/1 (2018): 84-93.
- Suyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekr Celâlüddin. el-Habâik fî ahbâri’l-melâik. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985.
- Şâfiî, Muhammed b. İdris eş-. el-Ümm. Beyrut: Dârü’l-ma’rife, 1990.
- Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî eş-. el-Lumaʿ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
- Teftazânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn et-. Şerhu’l-makâsıd. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-kütüb, 1998.
- Teftâzânî, Sa’düddîn Mesûd b. Ömer et-. Şerhu’t-telvîh ala’t-Tavdîh. Mısır, t.y.
- Ünal, İsmail Hakkı. “Hanefi Usulcülere Göre Hz. Peygamberin Fiilleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37 (1997): 191-199.
- Yıldırım, Sedat. “es-Sem‘ânî’nin Ehl-i Re’y ve Ehl-i Kelâm’a Karşı Ashâbü’l-Hadîs Savunusu”. Hadis Tetkikleri Dergisi 18/1 (2020).
- Zerkeşî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. Abdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî ez-. el-Baḥru’l-muḥîṭ fî usûli’l-fıḳh. 8 Cilt. Amman: Dâru’l-kutubî, 1414/1994.
Toplam 38 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 20 Sayı: 1 |
Kaynak Göster
İlmî Tedrîsâtın Tertîbi Üzerine…
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU