Osmanlı İmparatorluğu’nda Askerî Değişim ve Kapıkulu Süvarileri (16-17. Yüzyıl)

Yıl 2023, Sayı: 7, 1 - 38, 03.07.2023

Coşkun Ünsal

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaşanan birtakım askerî başarısızlıklar, iktisadî problemler ve toplumsal huzursuzluklar çağdaş kaynaklarda “nizâm-ı âleme ihtilal” geldiği şeklinde yorumlanmıştır. Askerî yapıdaki değişmeler, bu genel değerlendirmenin en önemli unsurları arasında yer alır. Bu çalışmada, ıslahatnâme müelliflerinin “bozulma” olarak nitelendirdikleri birtakım askerî değişim, yeni bir yaklaşımla ele alınacaktır. Bu çerçevede “Başarı=Tevcih/Terakki/Terfi” pratiğinin Osmanlı askerî sistemindeki yeri ve değişimdeki etkisi, kapıkulu süvarileri örneği üzerinden incelenecektir. Çalışmamızın ilk kısmında, ıslahatnâme müelliflerinin askerî alanda “bozulma” olarak tarif ettikleri hususlar ve günümüzde bunların nasıl anlaşılması gerektiğine dair değerlendirmeler ele alınacaktır. İkinci kısımda, kuruluş yıllarından takriben 16. yüzyılın ortalarına kadar geçen sürede başarı karşılığı verilen ödüllerin (tevcih, terakki veya terfi) mahiyeti değerlendirilecektir. Üçüncü kısımda, savaşların doğasının değişmesinden etkilenen “Başarı=Tevcih/Terakki/Terfi” pratiğinin 16. yüzyılın ortalarından itibaren askerî sistemi nitelik ve nicelik açısından nasıl dönüştürdüğü, devletin ne gibi önlemler almaya çalıştığı ele alınacaktır. Son olarak devletin aldığı önlemlerle birlikte uzun vadede askerî sistemde meydana gelen değişikliklere dair çıkarımlarda bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Değişim, Osmanlı İmparatorluğu, Askerî Teşkilat, Kapıkulu Süvarileri, Başarı, Ödül

Military Transformation and Kapıkulu Cavalries in the Ottoman Empire (16th-17th Century)

Öz

The economic problems, social unrest and some military failures witnessed from the second half of the 16th century onwards in the Ottoman Empire are interpreted as a “revolution in the world order” by contemporary sources. The changes in the military organization are among the most important elements for this evaluation. In this study, many military changes, which were evaluated as “deterioration” by some “ıslahatnâme” authors, will be discussed with a new perspective. In this regard, the position of the practice of “Success=Grant/Advance/Promotion” in the Ottoman military organization and its effect on the change will be by following the example of the Kapıkulu Cavalries. In the first part of the study, the cases in the military that were considered as “deterioration” by the “ıslahatnâme” authors and the evaluations on how they should be understood today will be discussed. In the second part, the nature of the reward mechanism (Grant, Advance or promotion) in consideration of success from the foundation of the Ottoman Empire to the mid-16th century will be evaluated. The third part will examine how the practice of “Success=Grant/Advance/Promotion” which was affected by the changing nature of wars, transformed the military system in terms of quality and quantity from the mid-16th century onwards, and what measures the empire tried to take. Finally, inferences will be made about the changes that occurred in the military system in the long run with the measures taken by the state.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Military Organization, Sultan’s Household Troops, Success, Grant, Transformation

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (=BOA)
• Ali Emîrî, III. Ahmed (=AE, SAMD. III), nr. 21477
• Bâb-ı Âsafî, Ruus Kalemi (=A.RSK), Dosya kısmı, nr. 3/11; 3/18; 3/28; 3/34; 3/68; 3/85
• Bâb-ı Defterî, Baş Muhasebe Kalemi (=D. BŞM), Dosya Kısmı, nr. 6742/88
• Kâmil Kepeci (=KK), nr. 223; 225; 244; 247; 248; 249; 252; 256
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), nr. 6983
• Mühimme Defterleri, nr. 16; 27; 36; 37; 38; 44; 45; 61; 64; 65
• Sadaret Defterleri (A.d.), nr. 2933
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (=TSMA)
• TSMA, d. nr.2170; 5361
• TSMA, E. nr. 851/21
• 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572), haz. Hacı Osman Yıldırım vd., Ankara 1996
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukûkî Tahliller, VII, İstanbul 1994
• Bülbül, A. Rıza, 24 Numaralı Mühimme Defteri (s. 81-161), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2019
• Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, haz. Halil İnalcık-Mevlûd Oğuz, Ankara 1978
• Gelibolu’lu Mustafa ‘Âlî’nin Nasîhatu’s-Selâtîn İsimli Eserinin Tenkidli Metni, haz. Kasım Ertaş, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008
• Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murad ve III. Mehmed Devirleri, haz. Faris Çerçi, III, Kayseri 2000
• Gelibolulu Mustafa Âlî, Mustafa ‘Ali’s Counsel for Sultans of 1581 (Nushatu’s-Selâtîn), yay. haz. Anderas Tietze, Wien 1979
• Hasan Bey-Zâde Târihi, Tahlil Kaynak Tenkidi Metin ve İndeks (926-1045/1520-1635), c. 1-3, haz. Nezihi Aykut, Ankara 2004
• Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fi Kavânîn-i Âli Osman, haz. Sevim İlgürel, Ankara 1998
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Hasan Kâfî el-Akhisârî ve Devlet Düzenine Ait Eseri: Usûlü’l-Hikem fî Nizâmü’l-A’lem”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 10-11 (1980), s. 239-277
• Kanûnnâme-i Sultanî li Aziz Efendi, yay. haz. Rhoads Murphey, Harvard 1985
• Kâtib Çelebi, Fezleke [Osmanlı Tarihi 1000-1065/1591-1655)], c. 1-2, haz. Zeynep Aycibin, İstanbul 2016.
• Kâtip Çelebi, Düstûrü’l-Amel li-Islâhi’l-Halel, İstanbul 1979
• Kaya, M. Samet, 69 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (1-168), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2013
• Koçi Bey Risalesi, haz. Ali Kemalî Aksüt, İstanbul 1939
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Lütfi Paşa Âsafnâmesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi)”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 49-120
• ORGUN, Zarif, Şehzâde Ahmed’in Yayalara Verdiği Ahidname”, Tarih Vesikaları, Sayı 9 (1942), c. 2, 167
• Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, haz. Yaşar Yücel, Ankara 1988, s. 102
• Osmanlı Tarihine Âid Belgeler: Telhîsler (1597–1607), yay. haz. Cengiz Orhonlu, İstanbul 1970
• Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), haz. Mehmet İpşirli, I-II, Ankara 1999
• Târih-i Naimâ, c. 1-4, haz. Mehmet İpşirli, Ankara 2007
• Târîh-i Osman Paşa, Özdemiroğlu Osman Paşanın Kafkasya Fetihleri (H.986-988/M.1578-1580), yay. haz. Yunus Zeyrek, Ankara 2001
• Topçular Kâtibi ‘Abülkādir (Kadrî) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), haz. Ziya Yılmazer, c. 1-2, Ankara 2003
• Yıldız, Hasan, XLIX Numaralı Mühimme Defteri (Tahlîl-Metin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996
• AFYONCU, Erhan, “Mevâcib”, DİA, Ankara 2004, c. 29, 418-420
• AKDAĞ, Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâlî İsyanları”, İstanbul 2009
• AKDAĞ, Mustafa Akdağ, “Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, sayı 3 (1947), C. 5, 291-309
• AL-HADJ, R. Ali Abou, Modern Devletin Doğası: 16. yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, çev. Oktay Özel-Canay Şahin, İstanbul 2000
• AL-HADJ, R. Ali Abou, “Fitnah, Huruc ala al-Sultan and Nasihat: Political Struggle and Social Conflict in Ottoman Society (1560’s-1770’s)”, Comite International d’etudes pre-Ottomanes et Ottomanes: VIth Symposium Cambridge, ed. Emeri Van Donzel-Jean-Louis Bacque Grammont, İstanbul 1987, s. 185-191
• AL-HADJ, R. Ali Abou, “The Ottoman Nasihatnâme as a Discourse over Morality”, Melanges Robert Mantran, Revue D’Histoire Maghrebine, Sayı 47-48 (1987), s. 17-30
• ALTUĞ, Uğur, “Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Dergâh-ı Âlî Çavuşluğunun Kariyer Yolları ve Çavuşlar”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Sayı 5 (Mart 2016), c. 3, s. 116-128
• BOSTAN, İdris, “Fetvanın Osmanlı Yönetimi ve Toplum Üzerindeki Etkisi: Ebussuûd Efendi’nin Kıbrıs ve İnebahtı Fetvaları”, Tarih Dergisi, Sayı 76 (2022/1), s. 35-62
• CEZAR, Mustafa vd., Mufassal Osmanlı Tarihi, c. 3, İstanbul 1959
• ÇAKIR, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), İstanbul 2003
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine “Osmanlı Ordusunda Bir Motivasyon ve Terfi Kaynağı: “Terakki” Tevcihi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 11 (2010), c. 3, 238-244
• FİLİPOVİÇ, Nedim, “Bosna-Hersekte Timar Sisteminin İnkişafında Bazı Hususiyetler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı 1-4 (1953), c. 15, s. 154-188
• FİNKEL, Caroline, The Administration of Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606, Viyana 1988
• FODOR, Pál, Kızıl Elma, çev. Özgür Kolçak, İstanbul 2020
• HOVARD, Douglas A., “Ottoman Historiography and the Literature of “Decline” of the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Journal of Asian History, Sayı 1 (1988), c. 22, s. 52-77
• İNALCIK, Halil, “Murad II”, DİA, c. 31, Ankara 2020, s. 164-172
• İNALCIK, Halil, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600–1700”, Archivum Ottomanicum, Sayı 6 (1980), s. 283-337
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Islahat”, DİA, c. 19, İstanbul 1999, s. 170-174
• KOÇ, Yunus, “Osmanlı’da Toplumsal Dinamizmden Celali İsyanlarına Giden Yol ya da İki Belgeye Tek Yorum”, Bilig, Sayı 35 (Güz 2005), s. 229-245
• KOLÇAK, Özgür, 17. Yüzyıl Askeri Gelişimi ve Osmanlılar: 1660-1664, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012
• LEVEND, Agah Sırrı, “Siyaset-nameler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara 1962, s. 167-194
• MURPHEY, Rhoads, “Review Article: Mustafa Ali and the Politics Of Cultural Despair (Cornell H. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali, 1546-1600, Princeton 1986)”, International Journal of Middle East Studies, Sayı 2 (1989), c. 21, s. 243-255
• MURPHEY, Rhoads, Osmanlı’da Ordu ve Savaş, 1500-1700, M. Tanju Akad, İstanbul 2007
• OSMANLIOĞLU, Serkan, Osmanlı Devleti’nde Gönüllü Askerlerden Garip Yiğitler (XVI. Yüzyıl), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2023
• ÖNAL, Ahmet, Koca Sinan Paşa’nın Hayatı ve Siyasî Faaliyetleri (1520-1596), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2012
• ÖZ, Mehmet, Kanun-ı Kadimin Peşinde: Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, İstanbul 2015 ÖZCAN, Abdulkadir, “Serdengeçti”, DİA, c. 36, İstanbul 2009, s. 554-555
• ÖZVAR, Erol, “Osmanlı Tarihinin Dönemlendirme Meselesi ve Osmanlı Nasihat Literatürü”, Divan, Sayı 7 (1999), s. 135-151
• TEZCAN, Baki, Searching for Osman: A Reassessment of the Deposition of the Ottoman Sultan Osman II (1618–1622), Princeton University Doktora Tezi, Princeton 2001
• TUĞLUCA, Murat, “Osmanlı’da Nefîr-i âmm Uygulamasının Erken Dönem Örnekleri ve Toplumsal Dinamizme Yansıması”, Belleten, Sayı 289 (Aralık 2016), c. 80, 773-796
• UĞUR, Ahmet, Osmanlı Siyasetnameleri, Kayseri 2002
• ULUSKAN, Murat, Divan-ı Hümayun Çavuşları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2004
• ÜNSAL, Coşkun, Osmanlı Askerî Teşkilatında Kapıkulu Süvarileri (XVI-XVII. Yüzyıllar), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2023
• WHİTE, Sam, Osmanlı’da İsyan İklimi, Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul 2013
• YILMAZ, Coşkun, “İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Siyasetnâmeler Bibliyografyası”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 2 (2003), c. 1, s. 339-378
• YILMAZ, Coşkun, “Osmanlı Siyaset Düşüncesi ile İlgili Yeni Bir Kavramsallaştırma: Islahatnâmeler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 2 (2003), c. 1, s. 299-338
• YILMAZ, Coşkun, “Osmanlılarda Siyaset Düşüncesi (XVI-XVIII. Asırlar)”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı 4-5 (İstanbul 2000), s. 43-85
• YILMAZ, Coşkun, “Siyâsetnâme”, DİA, c. 38, İstanbul 2009, 306-308
• YILMAZ, Coşkun, Siyasetnamelere Göre XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda İktisadi Düşünce, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1994
• YILMAZ, Coşkun, XVI. Yüzyıl Islahatnamelerine Göre Osmanlılarda Siyaset ve Toplum Düşüncesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Sakarya 2002