Kafkasya Bölgesinde Ermeni ve Kürt Ayrılıkçı Hareketleri Üzerine Türkiye-Sovyet Rusya İstihbarat Vakaları (1924-1955)

Yıl 2023, Sayı: 8, 143 - 173, 31.12.2023

İlyas Er

https://doi.org/10.61348/htde.1329223

Öz

Mevcut literatürün, Türkiye ve Sovyet Rusya’nın Kafkasya bölgesindeki Ermeni ve Kürt ayrılıkçı hareketlerinin istihbarat vakalarını analiz etmek için kanıtlardan ve belirli bir çerçeveden yoksun olduğu gözlemlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ve Bolşevik Devrimi’nin ardından Sovyet Rusya’nın Kafkasya bölgesindeki istihbarat faaliyetleri, birbirinin öncülü ya da ardılı olan eşzamanlı ya da birbirini takip eden istihbarat örgütlerinin kurulmasıyla devam etmiştir. Bu çalışma, Sovyet Rusya’nın Kafkasya bölgesindeki Ermeni ve Kürt ayrılıkçı hareketlerine verdiği desteği, istihbarat vakalarını somut delillerle analiz ederek ortaya koymayı amaçlamaktadır. Kars ve çevresi Kürt ve Ermeni ayrılıkçı hareketlerinin hedef bölgesini oluşturmaktadır. Bu bölge, Ermeni ve Kürt ayrılıkçı hareketleri mensuplarının ve Sovyet casuslarının Türkiye’ye sızma faaliyetlerinin en yoğun olduğu alanlardan biridir. Sovyet Rusya ile ayrılıkçı hareket arasındaki temas merkezi Batum’dur. Batum’dan sonra ayrılıkçı hareketin en önemli üslerinden biri de Erivan’dır. Bu çalışmada, istihbarat ve karşı istihbarat gelişmeleri üzerinden Sovyet Rusya’nın Türkiye’deki Ermeni ve Kürt azınlıklara karşı yürütmeyi amaçladığı yıkıcı faaliyetler ortaya konulmaktadır. Bu çalışma, Kafkasya bölgesindeki ayrılıkçı hareketleri Türkiye ve Sovyet Rusya istihbarat örnekleri üzerinden incelemekte, ne tür tehditler oluşturdukları ve nasıl geliştikleri sorularına cevap aramaktadır. Disiplinlerarası bir yaklaşımın benimsendiği bu çalışmada istihbarat ve tarih disiplinlerinin bakış açılarından değerlendirmeler yapılmaya çalışılmış, Türk Diplomatik Arşivi’nde yer alan belgeler tasnif edilip, okunup, analiz edilerek çalışmanın tezlerine delil olarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Sovyet Rusya, Ayrılıkçı Hareketler, İstihbarat, Ermeni, Kürt

Türkiye-Soviet Russia Intelligence Cases on Armenian and Kurdish Separatist Movements In The Caucasia Region (1924-1955)

Öz

It has been observed that the existing literature lacks evidence and a specific framework for analyzing the intelligence cases of the Armenian and Kurdish separatist movements in the Caucasus region of Türkiye and Soviet Russia. After the establishment of the Republic of Türkiye and the Bolshevik Revolution, Soviet Russia's intelligence activities in the Caucasus region continued with the establishment of simultaneous or successive intelligence organizations that were predecessors or successors of each other. This study aims to reveal the Soviet Russian support to the Armenian and Kurdish separatist movements in the Caucasus region by analyzing intelligence cases with concrete evidence. Kars and its surroundings constituted the target area of the Kurdish and Armenian separatist movements. This region is one of the areas where the infiltration activities of members of the Armenian and Kurdish separatist movements and Soviet spies into Türkiye were the most intense. The center of contact between Soviet Russia and the separatist movement was Batumi. After Batumi, Yerevan is another one of the most important bases of the separatist movement. In this study, through intelligence and counter-intelligence developments, the subversive activities that Soviet Russia aimed to carry out against the Armenian and Kurdish minorities in Türkiye are revealed. This study examines the separatist movements in the Caucasus region through the intelligence cases of Türkiye and Soviet Russia, and seeks answers to the questions of what kind of threats they pose and how they develop. In this study, which adopts an interdisciplinary approach, evaluations are tried to be made from the perspectives of intelligence and history disciplines, and the documents in the Turkish Diplomatic Archive are classified, read, analyzed and presented as evidence for the theses of the study.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Soviet Russia, Separatist Movements, Intelligence, Armenian, Kurdish.

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (=TDA), Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Fonu (=SSCB (571), 34437/135509/3, 22 Ocak 1924
• TDA, SSCB (571), 34620/136365/14, 23 Ağustos 1927
• TDA, SSCB (571), 34477/135759/20, 18 Ağustos 1929
• TDA, SSCB (571), 35509/139643/24, 19 Şubat 1930
• TDA, SSCB (571), 35509/139643/23, 27 Nisan 1930
• TDA, SSCB (571), 36007/142277/38, 31 Mayıs 1930
• TDA, SSCB (571), 34487/135879/3, 20 Haziran 1930
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/46, 13 Aralık 1932
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/22, 31 Aralık 1934
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/24, 17 Ocak 1935
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/13, 27 Ocak 1935
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/14, 27 Ocak 1935
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/20, 31 Aralık 1935
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/4, 27 Ekim 1938
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/1, 30 Aralık 1938
• TDA, SSCB (571), 35357/138981/7, 6 Temmuz 1939
• TDA, SSCB (571), 34825/137491/3, 26 Haziran 1940
• TDA, SSCB (571), 34993/138022/48, 3 Ekim 1947
• TDA, SSCB (571), 35777/141169/10, 23 Aralık 1950
• TDA, SSCB (571), 35777/141169/11, 2 Şubat 1951
• TDA, SSCB (571), 35874/141655/17, 20 Mayıs 1955
• ANDREW, Christopher and Vasili MİTROKHİN, The Sword and the Shield: The Mitrokhin Archive and the Secret History of the KGB, Basic Books, New York 1999
• ARMAOĞLU, Fahir H., “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 2 (1958), c. 13, s. 139-179
• ARMAOĞLU, Fahir H., 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1941-1995), Alkım Yayınevi, İstanbul 2010
• BALTA, Evren, Military Success, State Capacity and Internal War- Making in Russia and Turkey, The City University of New York Graduate Faculty in Political Science Doktora Tezi, New York 2007
• BAŞARAN, Ali, “Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) Türkiye Kürtlerine Yönelik Dış Politikası ve SSCB Kürdolojisi, 1917-1945”, Bilge Strateji, Sayı 22 (Güz 2021), c. 12, s. 107-141
• BENHÜR, Çağatay, “1920’li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 24 (2008), s. 277-313
• BEZCİ, Egemen B., “Turkey’s intelligence diplomacy during the Second World War”, Journal of Intelligence History, Sayı 2 (2016), c. 15, s. 80-95
• BILLER, Robert E., Kurdistan: The Drive for Self-Determination, Troy State University International Relations Yüksek Lisans Tezi, North Caroline 1992
• ÇAĞLAK, Aykut, Millî Mücadele’de Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2011
• ÇAĞLAK, Aykut, “Sovyet Rusya’da Bolşevik Devrimi Sonrasında Ordu-İstihbarat Teşkilatı Bağlantısının Oluşumu ve Kızıl Ordu’nun Sovyet İstihbarat Sistematiğinin Gelişim Sürecine Katkısı”, Harp Tarihi Dergisi, Sayı 3 (Haziran 2021), s. 43-81.
• ÇAĞLAK, Aykut, Türk ve Rus İstihbaratı (1900-1925), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 2019
• ÇAĞLAK, Aykut, Türk İstihbaratının Modern İstihbarata Geçiş Sürecindeki Uygulamalarının Türkiye’de Demokrasinin Gelişimine Katkıları, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 68 (Bahar 2021), s. 259- 282
• ÇEVİK, İbrahim, Diplomasi ve İstihbarat Eliyle Kürt Toplum Mühendisliği “Kürt Sorunu” mu yoksa Örtülü Operasyon mu?, Ayrıntı Basım Yayım, Ankara 2010
• EFE, Gülten, 1939-1953 Yılları Arasında Türk-Sovyet İlişkilerindeki Değişimin Türk Basınına Yansıması, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2015
• ER, İlyas, Kırım’dan Konya’ya Göç Eden Muhacirler ve Yerleşme Problemleri 1853-1914, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 2021
• GÜRÜN, Kamuran, “Türkiye’yi II. Dünya Savaşı’na Sokma Çabaları”, Belleten, Sayı 2 (1992), c. 1, s. 1455-1468
• HASANGARAYEV, Tural, Azerbaycan Komünist Gazetesine Göre Türk-Sovyet İlişkileri (1939-1945), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Konya 2017
• HOWELL, W. Nathaniel, The Soviet Union and the Kurds: A Study of National Minority Problems in Soviet Policy, University of Virginia Political Science International Law and Relations Doktora Tezi, Virginia 1965
• BURÇAK, Rıfkı Salim, Moskova Görüşmeleri (26 Eylül 1939-16 Ekim 1939) ve Dış Politikamız Üzerindeki Tesirleri, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1983
• ÇAĞLAK, Aykut “Büyük Taarruz Öncesi Hazırlıklar Kapsamında İcra Edilen Kontr-İstihbarat ve Dezenformasyon Çalışmaları”, 100. Yılında Büyük Taarruz, ed. Temuçin Faik Ertan ve Kadri Unat, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2022, s. 1-37
• İLTER, Erdal, Millî İstihbarat Teşkilâtı Tarihçesi Milli Emniyet Hizmetleri Riyaseti (M.E.H./M.A.H.) (1927/1965), Millî İstihbarat Teşkilâtı Basım Evi, Ankara 2002
• IŞIK, Salih, Balkan Antantı, Balkan Paktı ve Türkiye, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Edirne 2011
• LEONARD, Raymond W., The Kremlin’s Secret Soldiers: The Story of Soviet Military Intelligence, 1918-1933, University of Kansas Department of History Doktora Tezi, Lawrance 1997
• MATOSSİAN, Mary Kilbourne, The Impact of Soviet Policies in Armenia, 1920-1936 A Study of Planned Cultural Transformation, Stanford University Department of History Doktora Tezi, Stanford 1955
• MÜEZZİNOĞLU, Ersin, “İsmet Paşa’nın 1932 Sovyet Rusya Ziyareti”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 2 (Eylül 2018), c. 20, s. 249-260
• OSBORNE, Angela J., Spies Who Stay Out in the Cold: Looking To Soviet Illegal Operation for Insights into Non-Official Cover, Georgetown University Faculty of the Graduate School of Arts and Sciences Yüksek Lisans Tezi, Washington 2011
• ÖNDER, Hasan Mesut ve Timuçin Kodaman, “İstihbarat ve Dış Politika İlişkisi”, International Journal of Politics and Security (IJPS), Sayı 2 (Temmuz 2022), c. 4, s. 39-64
• ÖZCAN, Nihat Ali, “Millî İstihbarat Teşkilâtı Tarihi ve Devlet İstihbarat Hizmetlerinin Gelişimi”, Türk İstihbarat Tarihi, ed. İsmail H. Demircioğlu, Ahmet Özcan, Namık Çençen ve Yücel Yiğit, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2021, s. 497-544
• PAJAK, Roger Frank, Soviet Military Aid: An Instrument of Soviet Foreign Policy Toward the Developing Countries, The American University Political Science International Law and Relations Doktora Tezi, Washington 1966
• SAFİ, Polat, Millî İstihbarat Teşkilâtı 1826-2023, Kronik Kitap, İstanbul 2023
• SARAY, Mehmet, “İkinci Dünya Savaşı Döneminde Türk-Sovyet İlişkileri”, Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri I. Çalıştay Bildirileri, çev. İlyas Kamalov ve İrina Svistunova, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2010, s. 245- 257
• SARAY, Mehmet, Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye’nin NATO’ya Girişi: III. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın Hatıraları ve Belgeler, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2010
• ŞENER, Ayşe, Atatürk Dönemi’nde Türk-Sovyet İlişkileri (1919 1938), Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2010
• SHURDOM, Jamal A., Soviet Foreign Policy Strategy Toward The Middle East: A Special Teaching Approach For Arab Student in the Middle East, University of Miami Coral Gables Doktora Tezi, Florida 1980
• SOYSAL, İsmail, “1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı”, Belleten, Sayı 182 (1982), c. 46, s. 367-414
• TURNER, Kevin R., The Kurds: Paws in the Middle East, Troy State University at Fort Bragg International Relations Yüksek Lisans Tezi, North Carolina 1993
• UZUN, Hakan, Montreux Boğazlar Sözleşmesi’nin Yankıları”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 61 (Güz 2017), s. 393-435
• “Tarihten Yansımalar: Sınırdaki Işık”, https://www.mit.gov.tr/husnu_bingol.html (Erişim Tarihi: 20.12.2023)