HANEFİ FIKIH LİTERATÜRÜNDE MÜTEKAVVİM MAL KAVRAMININ HAK VE MENFAATLER İLE İLİŞKİSİ

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 117 - 146, 15.06.2022

İbrahim Özpolat

Öz

Bu araştırmada mütekavvim mal kavramının Hanefi mezhebi bağlamında İslam hukukundaki yeri ortaya konulup Hanefi fakihlerinin hak ve menfaatlerin bu kavramla ilişkili değerlendirmelerine yer verilecektir. Hanefiler açısından bir şeyin “mal” kabul edilebilmesi için şu özellikleri taşıması gerekir: 1) İnsanlar tarafından yararlı ve değerli kabul edilmesi 2) Üzerinde hâkimiyet ve zilyetlik kurulabilmesi 3) Maddi bir varlık olması. Bu üç özelliği taşımayan şeyler mal kapsamına girmezler. Hanefiler mütekavvim kavramını ise “şer‘an kendisinden yararlanılması mubah olan şey” olarak tanımlarlar. Buna göre Hanefî mezhebine göre hak ve menfaatlerin -maddi bir varlığa sahip olmadıkları için- mal sayılmamaları ve akitlere konu edilememeleri icap etmektedir. Fakat insan ilişkilerinde çeşitli problemlere yol açtığı gözlenen bu anlayış erken dönemlerden itibaren değişime uğramış ve buna bağlı olarak hak ve menfaat türü kimi şeyler malî değer kazanarak muavaza akitlerine konu olmuş ve ihlal edilmeleri halinde tazmin yükümlülüğü getirilmiştir. İcare akdinin caiz oluşu, vakıf malları ile yetim malları söz konusu olduğunda menfaatlerin tazmin edilmesi, vakıf görevlerinin devri sırasında bedel alınması, yine özellikle vakıf dükkânlar için hava parası alınması ve irtifak hakları, ayıp muhayyerliği, tayin muhayyerliği gibi hakların veraset yoluyla intikal etmesi, menfaat ve haklara mali değer atfedildiğini gösteren meselelerden bazılarıdır. Bu fetvaların temelinde yatan şey örfün değişimi ile ihtiyaç ve zaruret düşüncesidir. Modern döneme gelindiğinde hak ve menfaatler büyük bir kapsam genişlemesine uğramıştır. Bu bakımdan örf değişikliği ile günümüz insanının karşı karşıya kaldığı ihtiyaç ve zaruret hali klasik dönemdekine nispetle çok daha büyüktür. Dolayısıyla mal kavramının kapsamının genişletilip hak ve menfaatlerin, yukarıda örf ve zarurete bağlanıp değiştirilmiş meseleler göz önünde bulundurularak mal kapsamına dahil edilmesi mümkün görülebilir. Böylece modern dönemde ortaya çıkmış telif hakkı, marka ve patent hakkı gibi konulara müspet bakılabilir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku,, mütekavvim mal, menfaat, hak

Teşekkür

İlgi ve alakanız için teşekkür ederim şimdiden.

Kaynakça

• Aktan, Hamza. “İhrâz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/542-544. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Alî, Sâlih – Hâfî, Bâsil. Nazariyyetü’l-akd fi’l-fıkhi’l-islâmî ve tatbîkâtühe’l-muâsıra. Dımaşk: el-Yemâme, 2008.
• Berrî, Zekeriyyâ el-. el-Vasît fî ahkâmi’t-terikâti ve’l-mevârîs. Kahire: Dârü’n-nehdati’l-arabiyye, 1973).
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen basım ve yayınevi, t.y..
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-. Tâcü’l-luga ve sihâhu’l-arabiyye. thk. Ahmet Abdülgafûr Attar. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l ilm li’l-melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî el-. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Çoban, Ayşe. Mecelle’nin Ta‘dil Edilen Maddelerinin İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Dalgın, Nihat. “İslam Hukukuna Göre Satım Sözleşmesi Açısından Mal Kavramı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/11 (Mart 1999), 97-127.
• Ebu Zehrâ, Muhammed. el-Milkiyye ve nazariyyetü’l-akd fi’ş-şerîati’l islâmiyye. Kahire: Dârü’l-fikri’l-arabî, 1996.
• Efendi, Ali Haydar. Dürerü’l-hükkâm şerhu mecelleti’l-ahkâm. Riyad: Dârü âlemi’l-kütüb, 2003.
• Feyyûmî, Ebu'l-Abbas Hatîbüddehşe Ahmet b. Muhammed b. Ali el-Hamevî el-. el-Misbâhu’l-münîr. Kahire: Matbaatü’l emîriyye, 1922.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hafîf ,Alî el-. el-Milkiyye fi’ş-şerîati’l-islâmiyye. Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-arabiyye, 1990.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 12 Cilt. thk. Abdülmecîd Ta‘me Halebî. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife. 2011.
• İbn Emîru Hâc, Ebu Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tehbîr. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l ilmiyye, 1983.
• İbn Manzûr, Ebu’l-fazl Cemalettin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmet el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-arab. Kahire: Dârü’l-meârif, t.y..
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Kahire: Dârü’l-kitâbi’l-islâmî, t.y..
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1986.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’s-seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’lhadîsi ve’l-eser. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, 1979.
• İdrîs, Ömer Muhammed. el-Mâlü ve’s-tihdâmâtühû. Dubai: Cem‘iyyetü dâri’l-bir, 2013.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Huseyn b. Muhammed b. Mufaddal er-Râgıb el-. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1992.
• Karadâğî, Muhyiddîn Alî el-. Buhûs fî fıkhi’l-muâmelâti’l-mâliyeti’l-muâsira. Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-islâmî, 2006.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebubekir b. Mesut b. Ahmet el-. Bedâiu‘s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvad - Adil Ahmed Abdülmevcûd. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2010.
• Kibbî, Sa‘düddîn Muhammed el-. el-Muâmelâtü’l-mâliyetü’l-muâsıra fî dav’i’l islâm. Beyrut: el-Mektebü’l-islâmî, 2002.
• ……… Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye. İstanbul: y.y., t.y..
• Mecmau’l-lugati’l-arabî. Mu‘cemü’l-vasît. Kahire: Mektebetü’ş şürûki’d-devliyye, 2005.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî ed-Dımaşkî el-. el-Lübâb fî şerhi’l-kitâb. Dımaşk: el Mektebetü’l-umeriyyetü, t.y..
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Ebubekir Muhammed b. Ebu Sehl Ahmet es-. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife,t.y..
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mesut b. Fahrettin Ömer b. Burhanettin Abdullah el-Herevî el-Horâsânî et-. et-Telvîh ilâ keşfi hakâiki’t-Tevdîh. 2 Cilt Beyrut: Dârü’l erkam, t.y.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu. İstanbul: Eser Neşriyat, 1997.
• Zebîdî, Ebu’l-feyz Muhammed el-Mürtezâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzâk ez-. Tâcü’l-arûs. thk. Mustafa Hicâzî. Kuveyt: el Meclisü’l-vataniyyü li’s-sekâfeti ve’l-fünûni ve’l-âdâb, 1998.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Medhal lidirâseti’ş-şerîati’l-islâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle. 2003.
• Zeylaî, Ebu Muhammed Fahruddîn Osman b. Ali b. Mihcen b. Yunus es-Sûfî el-Bâriî ez-. Tebyînü’l-hakâik şerhu kenzi’d-dekâik. thk. Ahmed Azve İnâye. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Zuhaylî, Vehbe ez-. el-Fıkhü’l-islâmiyyü ve edilletühû. 10 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1989.