Fer‘î Kaide Bağlamında Fahreddin Râzî’nin Zihnî Varlık Anlayışı

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 284 - 310, 15.12.2022

Hasan Korkmaz

Öz

Bu makale fer‘î kaide özelinde Fahreddin Râzî’nin (ö. 606/1210) zihnî varlık anlayışını incelemektedir. “Bir şeyin [mesela B’nin] başka bir şey [mesela A] için hasıl olması, o başka şeyin [A’nın] kendinde hasıl olmasının bir uzantısıdır” şeklinde ifade edilen fer‘î kaide, Fahreddin Râzî ile Mebâhisü’l-Meşrikıyye’de ilk defa zihnî varlığı kanıtlayan bir delil olarak kullanılmıştır. Varlıksal bir nitelikle hakkında hüküm verilen konunun var olması gerektiği iddiasında olan fer‘î kaide, sırasıyla mâhiyet, olumlama, imkânsızlık ve olumsuzlama olmak üzere dört yönden çeşitli eleştirilere maruz bırakılmıştır. Râzî Mebâhis’te söz konusu dört itiraza verdiği cevaplar ile fer‘î kaideyi ispat ederken, Mülahhas fi’l-mantık ve’l-hikme’de ise verdiği cevaplarla fer‘î kaidenin doğru olmadığını iddia etmektedir. Bu, Râzî’yi Mebâhis’te zihnî varlığı kabule, Mülahhas’ta ise zihnî varlığı inkara götürmüştür. Bu makale Mebâhis’te zihnî varlığı kabule ve Mülahhas’ta zihnî varlığı inkara götüren fer‘î kaide anlayışının, söz konusu eserlerin yazılış gayelerinden hareketle okumayı teklif etmektedir. Fer‘î kaideye yönelik yaklaşımın zihnî varlığın kabulü ve inkarında nasıl bir role sahip olduğu, itirazların dayandığı ontolojik ve epistemolojik bağlam da dahil edilerek kapsamlı bir şekilde ele alınmaktadır. Böylece fer‘î kaidenin epistemolojik ve ontolojik dayanaklarının Râzî’nin felsefî sistemindeki uzantıları, bütünsel bir şekilde ortaya konulması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Zihnî varlık, fer‘î kaide, mâhiyet, olumlama, olumsuzlama

Teşekkür

Bu makaleye kaynaklık eden yüksek lisans tez danışmanlığımı yürüten muhterem hocam Prof. Dr. Ömer Mahir Alper’e şükranlarımı arz ederim. Makaleyi okuma nezaketi gösteren Dr. Zeynelabidin Hüseyni ve konu hakkında yaptığımız verimli müzakereler için Abdurrahman Ali Mihirig’e teşekkür ederim.

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve Zihin : İslâm Felsefesinde Zihnî Varlık Sorununa Metinlerle Bir Giriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Daşdemir, Yusuf. “Ma‘dûle Önermelerde Varlıksal İçerik Sorunu: Fahreddin er-Râzî-Kutbüddin et-Tahtânî Tartışması”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 5/2 (2019), 77-111.
• Ibn Sīnā, Abū ’Alī. Kitāb al-Shifā: al-’Ibāra. Istanbul: Litera, 2006.
• Janssens, Jules. “Ibn Sina Impact on Fakhr ad-Din ar-Razi’s ‘al-Mabahit al-Mashriqiyya’, with Particular Regard to the Section Entitled ‘al-Ilahiyyat al-Mahda’: An Essay of Critical Evaluation”. Documenti E Studi Sulla Tradizione Filosofica Medievale 21 (2010), 259-285.
• Kaş, Murat. Seyyid Şerif Cürcânî’de Zihnî Varlık. İstanbul : Marmara Üniversitesi, 2017.
• Kaş, Murat. “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışi: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/3 (2018), 49-81.
• Kâşifu’l-Gıtâ, Alî. Nakdü’l-ârâ’i’l-mantıkıyye ve hallü müşkilâtihâ. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’n-Nu‘mân, 1991.
• Korkmaz, Hasan. Fahreddin Râzî’nin Zihnî Varlık Anlayışı: el-Mebâhisü’l-Meşrikıyye ve el-Mülahhas Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2017.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Erba’în fî usûli’d-dîn. ed. Ahmed Hicâzî Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye. ed. Muhammed el-Mutasım billah Bağdâdî. Beyrut: Daru’l-kitabi’l-Arabi, 1990.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Mülahhas fî’l-mantık ve’l-hikme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu 1730.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mantıku’l-Mülahhas. ed. Ahmed Garamalekî - Asgarî Necâd. Tahran: Câmi’atü’l-İmâmi’s-Sâdık, 2002.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâseti’l-usûl. ed. Sa’îd Fûde. Beyrut: Dâru’z-Zehâir, 2015.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. ed. Necif Zâde. Tahran: Münteda’l-âsâr ve’l-mefâhiri’s-sekâfiyye, 2005.
• Şaman, E. Burak. “Olumlama ve Olumsuzlama: İbn Sînâ’nın el-İbâre’sini Helenistik Şarihlerle Birlikte Okumak”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 8/1 (2022), 1-23.
• Türker, Ömer. İbn Sînâ’da Metafizik Bilginin İmkanı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.