Zevkî’nin Gazellerinde Hz. Ali Sevgisi

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 294 - 316, 15.12.2023

Muhammet Nalbat

Öz

Hz. Ali, Hz. Peygamber’in damadı ve amcasının oğlu olması hasebiyle müslüman Türklerin yaşadığı her coğrafyada sevilmiş ve sayılmıştır. O, yiğitliği, ilmi ve cömertliği ile Türk edebiyatında da özel bir konuma yükseltilmiştir. Ancak İslam dünyasında ortaya çıkan bazı mezhebî yaklaşımlar, Hz. Ali’nin dinî ve içtimai hayattaki konumunun yanısıra Türk edebiyatındaki konumunun da farklılaşmasına sebep olmuştur. Özellikle Azerbaycan coğrafyasında Safevi Devleti’nin kuruluşundan sonra, 16. Yüzyılın başından itibaren, Şiîliğin resmî mezhep olarak kabul edilmesi Azerbaycan edebiyatında âdeta bir kırılma noktası olmuştur. Dolayısıyla 16. yüzyıldan sonra Azerbaycan sahasında yetişen bazı klasik dönem şairleri şiirlerinde Hz. Ali sevgisini, mezhepsel bir düzlemde ifrat noktasına taşıyarak ona duydukları hayranlık ve bağlılığı lirik bir tarzda terennüm etmeye başlamışlardır. 17. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen Azerbaycan sahası şairlerinden Zevkî de söz konusu şairlerden biridir. Bu çalışmanın amacı, Zevkî Dîvân’ındaki Hz. Ali konulu Türkçe ve Farsça yazılmış bazı gazellerin Şiîlik bağlamında incelenerek Zevkî’nin mezhebî duruşunun şiirlerine nasıl yansıdığını ortaya koymaktır. Bu amaç doğrultusunda tek nüshası Fransa Milli Kütüphanesi’nde (Bibliothèque nationale de France) yer alan Zevkî Dîvânı’ndan faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Azerbaycan Sahası, Zevkî, gazeller, Hz. Ali

Love of Caliph Ali in Zevkī’s Ghazals

Öz

Caliph Ali has been loved and respected in every region where Muslim Turks live because he was the son-in-law of Prophet Muhammad and the son of his uncle. He was also elevated to a special position in Turkish literature with his valor, knowledge, and generosity. However, some sectarian approaches that have emerged in the Islamic world has caused the differentiation of Caliph Ali’s position in Turkish literature as well as his position in religious and social life. Especially after the establishment of the Safavid State in the geography of Azerbaijan, since the beginning of the 16th century, the acceptance of Shi'ism as an official sect has been a breaking point in Azerbaijani literature. Therefore, after the 16th century, some classical poets who grew up in Azerbaijani field began to express their admiration and devotion to Caliph Ali in a lyrical manner by carrying the love of Caliph Ali to the point of extravagance on a sectarian level in their poetry. Analyzing the sect-oriented poems of poets who produce works in this manner is important for a proper evaluation of the Azerbaijani field. Zevkī’s, one of the Azerbaijani poets who is presumed to have lived in the 17th century, also extensively included Shiah beliefs in his poems. The aim of this study is to examine some of the ghazals from Zevkī’s Diwan (collection of poems) written in Turkish and Persian on the subject of Caliph Ali in the context of Shi'ism and to reveal how Zevkī’s sectarian stance is reflected in his poems. For this purpose, Zevkī’s Diwan, the only copy of which is available in the Bibliothèque Nationale de France (National Library of France), was used. Based on the Turkish and Persian ghazals about Caliph Ali in Zevkī’s Diwan, it has been determined that Zevkî had an extreme Shiah belief.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Azerbaijani field, Zevkī, ghazals, Caliph Ali

Kaynakça

• Akpınar, Yavuz. Azerî Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1994.
• Gölpınarlı, Abdülbakıy. Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîîlik. İstanbul: Der Yayınları, 2007.
• Hayyampur, Abdürresul. Ferheng-i Sühanverân. Tebriz: Şirket-i Sihâmî, 1340.
• Kur’ân Yolu. Erişim 15 Ağustos 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Köprülü, Fuad. “Azerî”. İslam Ansiklopedisi. 2/129-139. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Lutf Ali Beg. Âteş-gede. Gilân: Çâphâne-i Gilân, 1340.
• Macit, Muhsin. Karakoyunlu Hükümdarı Cihanşah ve Türkçe Şiirleri. Ankara: Grafiker Yayınları, 2007.
• Muhtaroğlu, Vilayet. Azerbaycan Edebiyatına Genel Bakış. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1993. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10829,azerbaycanturkedebiyatinagenelbakispdf.pdf?0
• Nalbat, Muhammet. Zevkî Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Eskişehir: ESOGÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Nalbat, Muhammet. “Azerbaycan Sahası Şairlerinden Zevkî ve Divanı”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 12/15 (Mart 2017), 431-460. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12037
• Nasrâbâdî, Tahir. Tezkire-i Nasrâbâdî. Tahran: Çâphâne-i Haydarî, 1361.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze Şiilik ve Kolları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Rıza Kuli Han Hidâyet. Tezkire-i Riyâzü’l- Ârifîn. Tahran: 1305.
• Safevî, Sam Mirza. Tezkire- i Tuhfe-i Sâmî. Tahran: Matbaa-i Armagan, 1314.
• Sadık Bey Afşar. Mecmau’l-Havas. Bakü: Muhammed Fuzûlî El Yazmalar Enstitüsü, 2008.
• Sami, Şemseddin. Kâmûsu’l-a’lâm. Ankara: Kaşgar Neşriyat, 1996.
• Şentürk, Atilla - Kartal, Ahmet. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Tahrânî, Aga Büzürg. Ez-zarîa ilâ tesânîfi'ş-Şiâ. Tahran: Çâp-ı İslamiyye, 1969.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Yılmaz, Mehmet. Edebiyatımızda İslamî Kaynaklı Sözler. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1992.
• Zevkî, Dîvân. Paris: Paris Milli Kütüphanesi, El Yazmaları Bölümü, 733, 1-167. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b52503456n