İlk Dönem Tefsîr Kitapları ve Müellifleri (En-Nedîm’in el-Fihrist’indeki “Tesmiyetu’l-Kutub el-Musannefe fî Tefsiri’l-Kur’ân” Adını Taşıyan Listesi Bağlamında )

Yıl 2015, Cilt: 6 Sayı: 2, 53 - 106, 18.01.2016

Mehmet Yolcu

Öz

Özet: Muhammed b. İshâk en-Nedîm (v.380/990) yaklaşık dört asırlık bir dönemi kapsayan ve bir

İlk Dönem İslâm Kültür Tarihi Atlası sayılabilecek “el-Fihrist” adlı eseriyle Arapça dilbilim, Kaligrafi,

Sarf-Nahv, Tefsir, Hadis ve Fıkıh’tan Kelâm, Dinler Tarihi, Felsefe ve Tıbba kadar pek çok ilim dalına

önemli katkılar sağlamıştır. Onun verdiği bilgiler birçok ilmi disiplinin birinci el kaynakları hakkında

aydınlatıcı niteliktedir. Bu bağlamda Kur’ân İlimleri ve Tefsîr’in ilk dört asrında gün yüzüne çıkan

eserleri ve müelliflerini de tanıtan en-Nedîm, “el-Fihrist”in I. Mekâlesinin 3. Fenni’nde yer alan

“Tesmiyet el-Kutub el-Musannefe fî Tefsîr el-Kur’ân” başlığı altında 45 kitap ve müelliflerinden kısaca

söz eder. (Ebû’l-Ferac Muhammed b. İshâk en-Nedîm, Kitâb el-Fihrist, thk. Fuâd Eymen Seyyid, Al-

Furkan İslamic Heritage Foundation, London 2009, I, 88-89.)

Bu araştırmada el-Fihrist’in “Tesmiyet el-Kutub el-Musannefe fî Tefsîr el-Kur’ân” başlığı altında kaydettiği

45 eser ve müellifleri incelenmiştir. Burada öncelikle en-Nedîm’in bahsettiği kişiler ve eserleri

hakkında derli toplu bilgi verilmiştir. Böylece bu âlimlerin ilmî şahsiyetleri gün yüzüne çıkarılmıştır.

Zira el-Fihrist onlar hakkında çok az bilgi vermiştir. dından en-Nedîm’in bu müellifler ve

eserleri listelerken hangi mantaliteden işe koyulduğu, herhangi bir hizbin tesirinde kalıp kalmadığı

tetkik edilmiştir. Son olarak da bu Tefsîrler ve Müfessirler Listesi hakkında Dimitry Frolov gibi ehl-i

vukûf kişiler tarafından ileri sürülen görüşlerin tutarlılık derecesi çözümlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

r: Kitâb el-Fihrist, en-Nedîm, Kudemâ el-Mufessirîn, İlk Tefsir Kitapları Listesi

Kaynakça

• ‘Abdulcebbâr (v.٤١٥), el-Kâdî, Fadlu’l-İ‘tizâl ve Tabekâtu’l-Mu‘tezile, Tûnus 1393/1974.
• ‘Abdulğenî ed-Dakr, Sufyân b. ‘Uyeyne: Şeyh Şuyûh Mekke fî Asrih, Dımaşk-Beyrût 1412/1992.
• Abdulkadir Evgin, “Sufyan b. ‘Uyeyne (107-198/725-813) ve Hadis Cüz’ü”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, III/3 (2003), s. 69-107.
• ‘Abdullah Bedr, Tefsîru Katâde: Dirâse li’l-Mufessir ve Menhec Tefsîrih, Kahire 1399/1979.
• ‘Abdulkâhir el-Beğdâdî (v.429/1037), Ebû Mensûr, Usûlu’d-Dîn, T.1, Dâr el-Kutub elİlmiyye, Beyrût 1346.
• ‘Abdurrezzâk (v.211/826), Ebû Bekr es-San‘ânî, el-Musannef, thk. Habîburrahman el- A‘zamî, Beyrût 1403/1983
• ‘Abdusselâm M Hârûn (v.1408), Kunâşet en-Nevâdir, Mektebet el-Hâncî, 1405/1985.
• el-‘Aynî (v.855) Bedruddîn Ebû M Mahmûd, Meğânî el-Ahyâr fî Şerhi Esâmî Ricâli Me‘ânî el-Âsâr, thk. M Hasen İsmâîl, Dâru’l-Kutub el-‘İlmiyye, Beyrût 1427/2006.
• Âgâ Buzurg-i Tahrânî (v.1390/1969), M Muhsin, ez-Zerî‘a ilâ Tesânîf eş-Şî‘a, Beyrût 1403/1983.
• Ahmed Abdulbâkî, Min A‘Alâm el-‘Ulemâ’ el-‘Arab fi’l-Karn es-Sâlis el-Hicrî, Beyrût 1990.
• Ahmed b. Hanbel (v.241), 1. el-‘İlel ve Ma‘rifetu’r-Ricâl, thk. Wesiyullâh b. M Abbâs, T.1,
• el-Mekteb el-İslâmî, Beyrût, Dâr el-Hânî, Riyâd 1408/1988; 2. Kitâb el-‘İlel, thk.
• Talât Koçyiğit - İsmail Cerrahoğlu, Ankara 1963; 3. el-Musned, Şerh: Ahmed Şâkir, T.4, Dâru’l-Me‘ârif, Mısır 1373.
• Ahmed İsmâîl el-Basît, el-Hasen el-Basrî Mufessiran, Amman 1985.
• el-Beğdâdî (v.1339/1920), İsmâîl Bâşâ b. M el-Bâbânî, Hediyyetu’l-‘Ârifîn fî Esmâi’l- Muellifîn ve Âsâri’l-Musannifîn, İstanbul 19٤5; Îdâh el-Meknûn fî Zeyl alâ Keşf ez-Zunûn, MEB, İstanbul 1945.
• el-Beğevî (v.317) Ebû’l-Kâsim, Musned Alî b. el-Ca‘d b. Ubeyd el-Cevherî (v.230), thk. Abdulhâdî el-Mehdî, Mektebe el-Felâh, Kuveyt 140٥.
• Bozkurt, Ebûzer, Ma‘mer b. Râşid’in Hayatı ve Kitâbu’l-Câmi‘, AÜ İlâh. Fak, SBE: Doktora tezi 1980.;
• Brockelmann (v.1956), Carl, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî ve diğerleri, el-Munazzame el-Arabiyye li’t-terbiyye ve’s-Sekâfe ve’l-‘Ulûm, Mısır 1993-1995.
• el-Buhârî (v.256), Ebû Abdullah M b. İsmâîl, 1. Sahîh el-Buhârî (Mevsû‘atu’l-Kutub es-Sitte içinde), Dâru’s-Selâm, Riyâd 1420/1999; 2- et-Târîh el-Kebîr, Mekketu’l- Mukerreme, Haydarâbâd basımı ofset.
• el-Câhız (v.255), Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, thk. Abdusselâm Hârûn, Matbaatu Lehne et-Te’lîf ve’t-Tercume ve’n-Neşr, 1367/1948.