MUNZUR DAĞLARININ (TUNCELİ) GÜNEY YAMACINDA GÖRKEMLİ URARTU KALESİ: KURMİZAK

Yıl 2021, Sayı: 27, 24 - 56, 31.07.2021

Umut Parlıtı , Ahmet Kocaispir , Kenan Öncel

Öz

Anadolu’nun en yüksek ve zorlu coğrafyası olan Doğu Anadolu Bölgesi’nde ilk merkezi devlet yapılanmasını kuran Urartular, MÖ 858/844-590 yılları arasında bölgenin neredeyse tamamında hüküm sürmüş ve bu sürede Doğu Anadolu adeta bir altın çağ yaşamıştır. Urartu Krallığı Menua’nın hükümdarlığından itibaren Tunceli ve çevresinde tutunmaya çalıştığını Palu yazıtında Hozat’a lokalize edilen Huzuna ve yine Tunceli’ye lokalize edilen Şupa ülkesinin fethinin aktarılmasından anlıyoruz. Urartuların son büyük kralı II. Rusa zamanına kadar Tunceli’nin önemini koruduğunu bir sanat şaheseri olan Mazgirt Kaleköy Kaya Mezarı ve yazıtı tescillemektedir.
Urartular Elazığ-Tunceli coğrafyasına ulaşımı oldukça yüksek ve engebeli olan Bingöl Dağları üzerinden sağlıyorlardı. Urartular için Tunceli yöresi özellikle maden kaynakları açısından cezbedici olmalıydı. Maden dışında hayvan ve hayvan ürünlerinin sömürüsü de bu meşakkatli yollu aşmalarına sebep olmuştur. Tunceli’den elde edilen vergi ve kaynakların güvenli bir şekilde doğudaki diğer eyalet merkezlerine intikal ettirilmesinde Kurmizak Kalesi’nin önemli bir üs olduğu anlaşılmaktadır. Günümüze kadar kısmen ayakta kalabilen Urartu sur birimlerinin görkemi, dağılımlarının kapladığı saha hesaplandığında oldukça güçlü bir merkez olduğu anlaşılmaktadır. Urartu kültür özellikleri sergileyen sur temel yatakları, açık hava tapınım alanları, kayalara oyulmuş anıtsal işaretler, basamaklı ve yuvarlak ağızlı sarnıçlar, parlak kırmızı astarlı ve yivli seramikler, Bianili seramikleri, kabartmalı taş parçaları ve ok uçları zamanında stratejik bir kale olduğuna işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Urartu, Kurmizak Kalesi, Tunceli, Eyalet, Bianili.

The Magnificent Urartian Fortress On The Southern Slope Of Munzur Mountains (Tunceli): Kurmizak

Öz

The Urartians established the first central state structure in the most difficult highlands of the Eastern Anatolia Region. They ruled over nearly all of the region between 858/844-590 BC, and the region experienced a golden age during this period. We understand from the Palu inscription that the Urartian Kingdom had been trying to establish authority over Tunceli and its surroundings since the reign of Menua. This information is evident from the narration of the conquest of the Huzuna identified as Hozat and the conquest of the Şupa state identified as Tunceli. Mazgirt Kaleköy Rock Tomb with its inscription, which is a sophisticated art piece, confirms that Tunceli maintained its prominence until the time of Rusa II, the last great king of the Urartians.

The Urartians were able to reach the Elazig-Tunceli area through the high and rugged Bingol Mountains. For the Urartians, the Tunceli region must have been an appealing place especially in terms of mineral resources. The exploitation of animals and animal products other than mining may have also pushed them to go through this challenging route. It is understood that Kurmizak Fortress was an important base for safely transferring the taxes and resources obtained from Tunceli to other provincial centers in the east. When the splendor and distribution of the Urartian city walls are analyzed which have survived partially until today, it is assumed that the castle was a key stronghold. Wall foundation beds displaying Urartian cultural artifacts, open-air worship areas, monumental signs carved into the rocks, cascaded and round-mouthed cisterns, bright red slipped and fluted ceramics, Biainili pottery, embossed stone fragments and arrowheads indicate that it was a strategic fortress in its time.

Anahtar Kelimeler

Urartu, Kurmizak Castle, Tunceli, Province, Biainili.

Kaynakça

• Arutjunjan, N.V. (1985). Toponimika Urartu. Churrity i Urarty 1/ The Toponymy of Urartu: Hurrian and Urartian 1], Izdatel’stvo Akademii Nauk Armjanskoj SSR, Erevan.
• Biber, H., Işık, K. & Erdoğan, S. (2012). A New Urartian Stele Fragment from Alazlı/Tirmet (Province of Muş). Armanian Journal of Near Eastern Studies, Vol. VII, Issue. 1, 86-98.
• Biber, H., Işık, K. & Erdoğan, S. (2015). The Story of Tirmet Stele (Reconstruction of Tirmet Stele in the Light of New Stele Fragments). Armenian Journal of Near Eastern Studies, Vol. IX, Issue. 2, 82-91.
• Bilgiç, E. & Öğün, B. (1964). 1964 Adilcevaz Kazıları Hakkında. Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı: XIII-2, Ajans- Türk Matbaası, Ankara, 102-105.
• Burney, C.A. (1966). A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayalıdere. Anatolian Studies, Vol. 16, 55-111.
• Burney, C.A. (2012). The Economy of Urartu- Probabilities and Problems. Biainili-Urartu, Acta Iranica 51, Peeters, 53-60.
• Çevik, Ö. (2009). İskân Yeri Seçiminde Bilişsel Faktörlerin Olası Rolü: Rusa’nın Eiduru (Süphan) Dağı Önündeki Kenti-Ayanis. In H Sağlamtimur (Ed.), Altan Çilingiroğlu’na Armağan Yukarı Deniz Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, (pp. 195-202). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Çilingiroğlu, A. (1983). Urartu Sur Duvarları Üzerine Düşünceler. Ege Üniversitesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi II, İzmir, 28-37.
• Çilingiroğlu, A. (2001a). Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı. İzmir: Yaşam Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınevi.
• Çilingiroğlu, A. (2001b). Millitary Architecture. In. A. Çilingiroğlu and M. Salvini (Eds.), Documenta Asiana VI, Ayanis I, Ten Years Excavations at Rusahinili Eiduru- kai 1989-1998, (pp. 25-36), Roma.
• Çilingiroğlu, A. and Derin, Z. (2000). Ayanis Kalesi Kazıları 1998. 21. Kazı Sonuçları Toplantısı, Vol. 1, Ankara, 397- 408.
• Danık, E. (2005). Pertek Kalesi. Vakıflar Dergisi, Vol. 29, 397-428.
• Danışmaz, H. (2018a). Palu Kalesi’ndeki Urartu Kaya İşaretleri. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Vol. 1, 193-199.
• Danışmaz, H. (2018b). Arkeolojik Veriler Çerçevesinde Urartu Krallığı’nın Eyalet Sistemi. İstanbul University, Institute of Social Sciences, Department of History, Section of Ancient History, Unpublished Doctoral Thesis.
• Danışmaz, H. (2020). Urartu Krallığı, Yönetim ve Organizasyon. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Danışmaz, H. and Konyar, E. (2021). Diauehi and Urartian Tribal Centers in the Context of the Urartian Administration System. Anatolian Research 23, 1-10.
• Diakonoff, I.M. (1985). Media. Cambridge Ancient History I, II, 36-149.
• Erdem, A.Ü. (2011). Doğu Anadolu’nun Demir Çağı Aşiretleri. TÜBA-AR 14, 59-68.
• Erdem, A.Ü. and Batmaz, A. (2008). Contributions of the Ayanis Fortress to Iron Age Chronology. Ancient Near Eastern Studies XLV, 69-90.
• Erdoğan, S. (2014). Urartu Egemenliğinin Yukarı Fırat Bölgesi’ndeki Tarihsel Gelişimi. Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Vol. 3, Issue: 5, 7-36.
• Genc, B. and Konyar, E. (2019). Van Kalesi Analıkız Yapısı: İşlev ve Kronolojisine Dair Bir Değerlendirme. Anatolian Research, 22, 1-23. Gökce, B., Genç, B. and Kaçmaz Levent, E. (2019). Arkeolojik ve Epigrafik Bulgular Işığında Van Gölü Havzası Urartu Dönemi Yol Güzergâhları 2017 Yılı Yüzey Araştırması: Tuşba ve Muradiye İlçeleri Çalışmaları. Araştırma Sonuçları Toplantısı 36 (1), Ankara, 327-342.
• Işıklı, M. and Caner, E. (2014). Doğu Anadolu Yaylasında Görkemli Bir Kültürel Miras Ayanis Urartu Kalesi. TAÇ, Mimarlık Arkeoloji Kültür Sanat Dergisi, Vol.4, 28-37.
• Maas, H. (2012). Zwischen Van and Sevan‐See: Untersuchungen zur Bautechnik fruh und Mitteleisenzeitlicher Befestigungsanlagen, Wissenschaftliche Arbeit zur Erlangung des Magistergrades der Vorderasiatischen Archaologie an der Ludwig Maximilians Universitat Munchen, Master Thesis.
• Hauptmann, H. (1971). Norşun Tepe Kazısı, 1969. Keban Projesi 1969 Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Series: I, No: 2, Ankara, 71-80.
• Hauptmann, H. (1972). Norşun Tepe Kazısı, 1970. Keban Projesi 1970 Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Series: I, No: 3, Ankara, 87-101.
• Herece, E.İ. & Acar, Ş. (2016). Pertek (Tunceli) Dolayının Üst Kretase-Tersiyer Jeolojisi/Stratigrafisi. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, Vol. 153, 1-43.
• Işık, K. (2015). Urartu Yazılı Kaynaklarında Geçen Yer Adları ve Lokalizasyonları. Yüzüncü Yıl University, Institute of Social Sciences, Department of Archaeology, Unpublished Doctoral Thesis.
• Kalkan, H. (2008). M.Ö. 6-4. Yüzyıllarda Doğu Anadolu: Arkeolojik Veriler Işığında Tarihsel ve Kültürel Değerlendirme, Ege University, Institute of Social Sciences, Department of Classical Archaeology, Unpublished Doctoral Thesis, İzmir.
• Karaosmanoğlu, M. & Korucu, H. (2015). Erzincan Altıntepe Kalesi. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Vol. 35, 36-59.
• Katar, M. (2018). Göğe Baş Uzatmış Bir Kale, Şebeteria (Palu Kalesi ve Palu Kalesi’ndeki Urartu İzleri). Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Vol. 1, 103-112.
• Konyar, E. (2008). Urartu Coğrafyasında “anıtsal kaya işaretleri” İşlevleri Üzerine Etno-Arkeolojik Bir Yaklaşım. In. T. Tarhan, A. Tibet and E. Konyar (Eds.), Muhibbe Darga Armağanı, Sadberk Hanım Müzesi Yayını, İstanbul, 311-320.
• Köroğlu, K. (1988). Urartu Devleti’nin Güney Batı Yayılımı. İstanbul University, Faculty of Letters, Institute of Social Sciences, Department of Ancient History, İstanbul.
• Köroğlu, K. (1996). Urartu Krallığı Döneminde Elâzığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları.
• Köroğlu, K. and Konyar, E. (2005). Van Gölü Havzası’nda Erken Demir Çağı Problemi. Arkeoloji ve Sanat 119, 25-38.
• Köroğlu, K. and Danışmaz, H. (2018). The Origin of Stepped Rock-Cut Tunnels in Eastern Anatolia. Ancient Near Eastern Studies 55, 107-124.
• Köroğlu, K. and Dinçol, M.A. (1989). Palu Yazıtı Üzerine Bir Not. Anadolu Araştırmaları XI, 123-129.
• Kroll, S. (2015). Archaeology Between Urartu and The Achaemenids. In. M. Işıklı & B. Can (Eds.), Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler II, (pp. 110-117), Cambridge Scholars Publishing.
• Kuvanç, R. (2017). Urartu Krallığı’nın İlk Devlet Yatırımı Sardurburç Yapısı Urartu Taş Ocakçılığına İlişkin Gözlemler. Anadolu Araştırmaları, Sayı. 20, 115-134.
• Marro, C. (2004). Upper Mesopotamia and the Caucasus: An Essay on the Evolution of Routes and Road Networks from the Old Assyrian Kingdom to the Ottoman Empire. Ancient Near Eastern Studies Supplement 12, A View from the Highlands Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, Peeters, 91-120.
• Öğün, B. (1971). Haraba Kazıları, 1969. Keban Projesi 1969 Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Series: I, No: 2, Ankara, 39- 42.
• Öğün, B. (1983). Habibuşağı Kazısı, 1982. V. Kazı Sonuçları Toplantısı, İstanbul, 237- 238.
• Özdemir, A. (2019). Murat Tepe’de Ele Geçen Urartu Dönemi Metal Eserleri. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol. 9, Issue. 18, 731-749.
• Özdemir, A. (2020). Murat Höyük 2019 Excavation: A Preliminary Report. SDU Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences, no. 51, 272-287.
• Özdemir, M.A. and Işıklı, M. (2017). Van Ayanis Kalesinden Ele Geçen Ok Uçları Üzerine Genel Bir Değerlendirme. MASROP, Vol. 8, Issue. 10-11, 46-62.
• Özgüç, T. (1969). Altıntepe II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Özfirat, A. (In Press). A Settlement Complex at Ernis (Ünseli) on the northern shore of Lake Van: From the Early Bronze (Kura-Araxes) to the Late Iron Age (Achaemenid). South Caucasus and Beyond.
• Parlıtı, U., Öncel, K. & Parlıtı, N. (2017). Doğu Anadolu Bölgesi’nde Arkeolojik Açıdan Az Bilinen Bir Yöre: Tunceli. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 7(2), 343-363.
• Piotrovsky, B.B. (1969). The Ancient Civilization of Urartu, Geneva: Cowles Book.
• Salvini, M. (2005). Studi Prepatori per il ‘Corpus dei Testi Urartei (CTU)’. Ricerche del 2004 e 2005 in Turchia Orientale. Studi Micenei ed Egeo- Anatolici/SMEA 47, (CTU I: no. A 12-6; s.t: 7), 257-272.
• Salvini, M. (2006). Urartu Tarihi ve Kültürü, Belgin Aksoy (Trans.), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Schäfer, H.P. (1977). Die Inschrift Rusa II. Argištehinis in Mazgirt-Kaleköy (UKN 279 = HChl 127). Studi Micenei ed Egeo-Anatolici/SMEA 18, 249-268.
• Sevim, İ. (2007). Tunceli Bölgesi’ndeki Urartu Kalıntıları. Dicle University, Institute of Social Sciences, Department of Archaeology, Unpublished Master Thesis.
• Sevin, N.A., Sevin, V. & Kalsen, H. (2008). Harput İç Kale Mahalle Kazısı: Osmanlı’ya Arkeolojik Bir Yaklaşım (İlk Sonuçlar). Belleten LXXII, 629-641.
• Sevin, V. (1986). Malatya- Elazığ- Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1985. IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 279-300.
• Sevin, V. (1987). Elâzığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması 1986. V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Vol. II, Ankara, 1-44.
• Sevin, V. (1988). Elazığ-Bingöl Araştırması, 1987. VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 451-501.
• Sevin, V. (1989). Urartular’a Ait Dünyanın En Eski Karayolu. Anadolu Araştırmaları XI, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 47-65.
• Sevin, V. (1991). Urartu’nun Güneybatı Yayılımı Üzerine Yeni Gözlemler. In. A. Çilingiroğlu & D.H. French (eds.), Anatolian Iron Ages: The Proceedings of the Second Anatolian Iron Ages Colloquium Held at İzmir 4-8 May 1987, (pp. 97-112), Oxford.
• Sevin, V. (2005). Elazığ/Bahçecik Yazıtı ve Urartu Eyalet Sistemi Üzerine Düşünceler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Vol. 15, Issue: 2, 379-384.
• Sevin, V. (2012). Van Bölgesinde Post-Urartu Dönemi: Yıkıntılar Üzerine Yeni Bir Yaşam. Belleten, Vol. LXXVI, Issue: 276, 351-372.
• Şentürk, M. (1993). Urartular Döneminde Elazığ, Fırat University, Institute of Social Sciences, Department of History, Unpublished Master Thesis, Elazığ.
• Tan, A. (2020). Urartu Krallığı’nda Tehcir Uygulamaları ve Toplumsal Yapıya Etkileri. In. İ. Albayrak (Ed.), Eski Yakındoğu’da Sürgünler, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 181-238.
• Tarhan, M.T. & Sevin, V. (1976). Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları (I): Askerî ve Sivil Mimariye Ait Yeni Gözlemler. Anadolu Araştırmaları, Vol. 4, 273-347.
• Ünsal, V. (2008). Urartu Krallığı’nın Kuzeybatı Seferleri. Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 3/5, 9-32.
• Van Loon, M.N. 1966. Urartian Art: Its Distinctive Traits In The Lights of New Excavations, Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut, İstanbul.
• Yapıcı, S. (2004). Palu (Tarih-Kültür-İdari ve Sosyal Yapı), Elazığ: Anıl Matbaası.
• Yıldırım, R. (1994). Urartu’nun Batı Bölgesi, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 287-293.
• http://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx (09.10.2019).