OSMANLI DEVLETİ’NDE 18. YÜZYILDA KATOLİKLEŞTİRME YÖNTEMLERİ VE KATOLİK PROPAGANDASINA KARŞI YÜRÜTÜLEN MÜCADELE

Yıl 2021, Sayı: 27, 320 - 346, 31.07.2021

Serpil Sönmez

Öz

Bu çalışma, 18. yüzyılda Osmanlı topraklarında faaliyet gösteren misyonerlerin Ermeni, Rum ve Süryanileri Katolikleştirmek için hangi yöntemleri ve araçları kullandıklarını ve bunlara karşı nasıl mücadele edildiğini ele almaktadır. Çalışmanın ana kaynağını 18. yüzyıl arşiv belgeleri oluşturmaktadır.
Konuyla ilgili 18. yüzyıla ait belgelerin incelenmesiyle misyonerlerin Osmanlı Hristiyan tebaasını Katolikleştirmek için iki yöntem kullandıkları tespit edilmiştir. Bu iki yöntemden ilki -daha yaygın olarak uygulanması sebebiyle daha etkili olduğunu düşündüğümüz- Ermeni, Rum ve Süryani rahiplerine Katolikliği kabul ettirmekti. İkinci yöntem ise daha bölgesel olarak uygulandığını tespit ettiğimiz ve bu nedenle de etkisi daha sınırlı bir yöntem olan Rum kadın ve kızlarını Katoliklerle evlendirmekti. Şimdilik bu yöntemin sadece İzmir’de kullanıldığı tespit edilmiştir.
Misyonerlerin Katolik propagandası için kullandıklarını tespit edebildiğimiz tek araç Katolikliği anlatan propaganda kitaplarıdır. Bu kitapların Ermenice olarak basıldığı belgelere yansımıştır. Fakat Rumca ve Süryanice olarak da basıldığına dair bir bilgiye şimdilik tesadüf edilmemiştir.
Osmanlı topraklarında gerçekleşen Katolik misyonerlik propagandasına karşı yürütülen mücadelenin iki ayağı vardır. Mücadelenin ilk ayağını Osmanlı tebaası Hristiyanlar (Ermeniler, Rumlar ve Süryaniler), ikinci ayağını ise devlet oluşturmaktadır. Ermeni, Rum ve Süryanilerin dini liderleri olanakları ve yetkileri çerçevesinde Katolik propagandasını engellemeye ve Katolik mezhebine giren kendi mensuplarını cezalandırmaya çalışmışlardır. Katolik propagandası yapanları devlete şikayet etmişler, Katolik mezhebini kabul eden mensuplarını eski inançlarına dönmeye zorlamışlar, Katolikleşen rahiplerini görevden el çektirip, cemaatten uzaklaştırmışlardır. Gerek din adamları gerekse halk devlete yaptıkları şikâyetlerle mücadelelerini devlet katına da taşımışlar, devletle işbirliği halinde Katolik propagandasının önünü almaya çalışmışlardır. Devletin yürüttüğü mücadelesi ise iki kısımda incelenmiştir. İlk olarak devletin Katolik propagandası yapan Rim Papa rahiplerine karşı aldığı önlemler ve uyguladığı yaptırımlar söz konusudur. Bunların propaganda yapmalarının engellemesi, bulundukları şehirlerden/bölgelerden sürülmeleri, hapsedilmeleri veya küreğe mahkûm edilmeleri devletin uyguladı yaptırımlardan veya aldığı önlemlerdendir. Devletin sürdürdüğü mücadelenin ikinci kısmını Katolikleşen kendi Hristiyan tebaasına karşı uyguladığı yaptırımlar ve cezalar oluşturmaktadır. Bu noktada devlet, Katolik mezhebini kabul eden gayrimüslim tebaasını eski dinine (inancına) döndürmek için önce nasihat ve tembih gibi yollara başvurmuş, bunun işe yaramaması durumunda ise hapis ve kürek mahkûmiyeti gibi cezalar uygulamıştır.

Anahtar Kelimeler

Misyonerlik, Rimpapa, Efrenc, Ermeni, Rum, Süryani, Osmanlı, 18. yüzyıl.

Kaynakça

• Ahmet Refik, (H.1340). “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, 14/5, 257-276.
• Akçay, Eray (2014). İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, Nr. O. 34’te Kayıtlı Fransa’nın İstanbul Elçisi Marquıs De Bonnac’ın Osmanlı Bürokrasisi İle Yazışmalarını İhtiva Eden Bir Mecmua (1716-1724). Marmara Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Ayverdi, İlhan (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Cilt: II, Kubbealtı Yayınları: İstanbul.
• Birsel, Haktan (2014). “Fransız Misyonerler Tarafından İstanbul Ve Levant Misyonunun Oluşturulması (Papaz J. Baptist Piolet’nin Mektubu)”, Turkish Studies, 9/4, s.207-223.
• Birsel, Haktan (2013). “Peder Monier’in Gözlemleri ile Fransız Cizvit Misyonerlerinin Osmanlı Topraklarında Çalışmaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2/2, s. 100-128.
• Bozkut, Abdurrahman (2011). “Fransa’nın Osmanlı Devleti’ndeki Katolikleri Himaye Hakkı ve Bunun Sona Ermesi”, Tarih Dergisi, 52/(2010/2), s. 123-150. Canyaş, Hüseyin; Canyaş, Orkunt (2012). “Osmanlı’dan Günümüze Misyonerlerin Kültürel Alandaki Faaliyetleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), sayı: XXXI, s. 55-75.
• Çoruh, Haydar (2006). “XVIII. Yüzyılda Antakya’da Katolik Faaliyetler Ve Kilisenin Bölünmesi”, Hatay Araştırmaları II, (A. Gündüz ve S. Kaya, ed.), Ankara s. 13-32.
• Gözübüyük, Sevil (2018). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Cizvit Tarikatının Yayılmasında Fransız Elçilerin Rolü”, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), 5/12, s. 635-654.
• Kılıç, Davut (2001). “Osmanlı Ermenileri Arasında Katolik Kilisesi’nin Kuruluş Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, 7/38, s. 726-735.
• Kılıç, Remzi (2006). “Misyonerlik ve Türkiye’ye Yönelik Misyonerlik Faaliyetleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), Sayı: 19, s. 334-335.
• Köse, Ensar (2017). “İstanbul Ermeni Patrikliği’nin Osmanlı Hükümeti’yle Münasebetlerine Tesir Eden Dinamikler (18. Yüzyılın İlk Yarısı)”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 3/5, s. 1-24.
• Özcoşar, İbrahim (2018). “Osmanlı Taşrasında Bir Patriklik: Yakubî Süryani Patrikliği”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, III/2, s. 154-181.
• Sakin, Orhan (2017). Cizvit Cemaati ve Gizli Talimatları, Yeditepe Yayınları: İstanbul.
• Seyfeli, Canan (2005). ”Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin İdari Yapısı: Ermeniler Örneği”, Milel ve Nihal, 2/2, s. 124-156.
• Seyfeli, Canan (2011). “Osmanlı Devlet Salnamelerinde Rum Melkit Katolik Patrikliği (1847-1918)”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 3/11, s. 9-38.
• Sezer, Ayten (1999). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e; Misyonerlerin Türkiye’deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, s. 169-184.
• Tuğlacı, Pars (1985). Okyanus Ansiklopedik Sözlük, Cilt: V, Cem Yayınevi: İstanbul.
• Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Redhouse Sözlüğü (2000). Sev Matbaacılık ve Yayıncılık: İstanbul.