KADÎM KOZMOLOJİK DELİLLER KARŞISINDA KADİM VE MODERN BİR DELİL OLARAK GAYE VE NİZAM DELİLİ

Yıl 2021, Sayı: 27, 371 - 390, 31.07.2021

Adem Eryiğit

Öz

Kelam ilminin ortaya çıkışından itibaren âlem tasavvuru ve yaratılış, özellikle kelam alanında eser veren İslam âlimlerinin en fazla önem verdiği konuların başında gelmiştir. Kelamî ontolojide varlık, kadîm ve hâdis olarak iki kısma ayrılmış ve Allah Teâlâ kadîm, onun gayrısı olan her şey hâdis kabul edilmiştir. Âlemin hâdis/yaratılmış olması Allah’ın varlığı ve birliğine önemli bir delil sayılmıştır. Âlemin bir yaratıcısı olduğunun ispatlanması İslam inanç esaslarının temellendirilebilmesi açısından bir zorunluluk arz etmektedir.
Allah’ın varlığının ispatı meselesinde filozoflar ve kelamcılar çeşitli yöntemler ortaya koymuşlardır. Bunların en meşhuru İmkân ve hudûs delilleridir. Bu deliller başta İbn Rüşd olmak üzere bazı alimler tarafından eleştirilmiş ve toplumun tüm kesimlerine hitap edecek bir delil olmadığı dile getirilmiştir. Bu delillere alternatif olarak, eski çağlardan beri kullanılagelen ve Kur’an’ın da sıklıkla nazara vermiş olduğu gaye ve nizam delili ileri sürülmüştür. Her kesime hitap etmesi ve kolay anlaşılır olması gibi yönleriyle gaye ve nizam delili daha genel bir kullanım alanı bulmuştur. İslam düşünce tarihi boyunca gaye ve nizam delili yöntemiyle Allah’ın varlığını ve birliğini anlatmaya çalışan eserler yazılmıştır. Bu tarz eserler, özellikle son dönemlerde bilimsel gelişmelerin de katkısıyla yeni boyutlar kazanmıştır. Bu çalışmada imkân ve hudûs delillerinin genel yapısı ve eleştirilmesine sebep olan yönleri ana hatlarıyla ele alınıp, felsefî polemiklere çok fazla değinmeden isbât-ı vâcib delillerinin amacına ulaşması bakımından gaye ve nizam delilinin daha dikkate değer olup olmadığı üzerinde durulacaktır. Bu yöntemle kaleme alınmış bazı eserler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İsbât-ı Vâcib, Gaye ve Nizam, İmkân, Hudûs, İbn Rüşd.

COMPARİSON OF PREMODERN COSMOLOGİCAL PROOFS WİTH PREMODERN AND MODERN "TELEOLOGİCAL RHETORİC"

Öz

Premodern works of kalām have often started with the subject of the generation of the world (ḥudūth al-ʿālam) as a central theological question. The classical ontology of kalām argumentation divides the world into two categories, eternal (qadīm), and generated (hadīth/muḥdath) – while God is eternal, everything in the universe is generated. The notion that the universe is created and from this, that the existence of the creator can be proven (ithbāt al-wājib) was central to the development of kalām theology. Ithbāt al-wājib, however, does not belong exclusively to the field of kalām, but has also been subject to critique and debate among Islamic and western philosophers who formulated formulated a vast range of arguments to prove God’s existence. Led by Ibn Rushd, they argued that these arguments fail to address all classes of society, and as an alternative, advanced a style of argumentation used since the ancient period and found in the rhetoric of the Qur’an, what this article terms “teleological rhetoric.” Teleological rheotric establishes proof for God’s existence through the use of common yet powerful examples accessible by laymen and scholars alike. Teleological rhetoric has been utilized throughout Islamic thought and can be found in a diverse range of modern and premodern kalām works. This study examines common kalām arugments for the proof of God’s existence, constrasts them with features of teleological rhetoric, and presents a selection of sources where this rheotric was utilized in the Islamic tradition.

Anahtar Kelimeler

Arguments for the existence of god, Teleological Rhetoric, Contingency (İmkan), Temporality (Huduth), Ibn Rushd.

Kaynakça

• Akkâd, Mahmud Abbas. (1964). Allah. Kahire.
• Abdülhamid, İ. (2020). İslam’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. (S. Yeprem, Çev.). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Alper, H. (2017). İmam Mâturîdî’de Akıl-Vahiy ilişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Amidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. (2016). El-Mubîn fî Şerhi Me‘ânî Elfâzi’l-Hukemâ ve’l-Mütekellimîn: Mantık, Felsefe ve Kelam Terimleri Sözlüğü. (B. Taşkın&O. N. Demir, Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ardoğan, R. (2014). Delillerden Temellere -Sistematik Kelam ve Güncel İnanç Sorunları. İstanbul: KLM.
• Arkan, A. (2015). İbn Rüşd Psikolojisi Fizikten Metafiziğe İbn Rüşd’ün İnsan Tasavvuru. İstanbul: İz Yayıcılık.
• Aydın, M. S. (2010). Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Aygün, F. (2014). Allah’ın Varlığını Aklen Bilmeye İlişkin Mâtürîdî'nin Gâye ve Nizam Delili (Hikmet ve Tedbîr Delili). Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 4, 43.
• Craig, W.L. (1979). The Kalam Cosmologial Argument. London: The Macmillan Press Lid.
• Cürcânî, Seyyid Şerif (2015). Şerhu’l-Mevâkıf-Mevâkıf Şerhi. (Ö. Türker, Çev.). İstanbul: T.Y.E.K.B. Yayınları.3,10-11.
• Düzgün, Ş. A. (1998). Nesefî ve İslam Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eryiğit, A. (2019). Mûtezile İmamet Düşüncesinde Osmanî Tavır Câhız’ın İmamet Teorisi. İstanbul: Hiperyayın.
• Eryiğit, A. (2019). Mûtezilî Düşünür El-Câhız ve Eserleri. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,14, 79-107.
• Eryiğit, A. (2020). Kasımer-Ressî. M. Azimli (Ed.), Müslümanların Engizisyonu II. İstanbul: Mana Yayınları.
• Fârâbî, Ebû Nâsr Muhammed b. Muhammed. (1926). Resâilu’l-Fârâbi. Haydarabad.
• Gazali, Ebû Hâmid Muhammed. (tsz.). el-İktisâd fi’l-İtikâd. nşr. Mustafa el-Kabanî ed-Dımeşkî. Mısır.
• Gazâlî, Ebû Hâmid et-Tûsî. (1978). el-Hikmetu fî Mahlûkâtillahi, thk. Muhammed Raşîd Kabbânî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm.
• H. A. R. Gibb, (2017). “Nizam Delili: Câhiz’e Nisbet Edillen Mutezilî Bir Eser” orj. adı:“The Argument From Design a Mu’tazilite Treatise attributed to al-Jahiz”, (Y. Cengiz, Çev.). Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-ek-i I, der. Recep Alpyağıl, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ğâlî, Belkâsım. (1999). el-Cânibu’l-İ’tizâlî inde’l-Câhız. Beyrut: Daru İbn-i Hazm.
• Harmancı, A. (tsz.). Said Nursî’nin Risalelerinde Kelam-Felsefe Problemleri. İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• İbn Rüşd Ahmed b. Muhammed. (1998). el-Keşf an Menâhici’l-Edille fi Akâidi’l-Mille, thk. Muhammed Âbid el-Câbirî, Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye.
• İbn Rüşd. (2019). Aristoteles Metafizik Büyük Şerhi Tefsîru Mâ-Ba’de’t-Tab’ia‘. (M. Macit, Çev.). İstanbul: Litera Yayınları.
• İbn Rüşd. (2019). Faslu’l-Makâl-Felsefe Din İlişkileri. (S. Uludağ, Çev.), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Rüşd. (1986). Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfüt et-Tehâfüt). (K. Işık&M. Dağ, Çev.). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, Samsun.
• İbn Sînâ, el-Hüseyn b. Abdullah Ebû Ali. (1938). en-Necât fi’l-Hikmeti’l-Mantıkiyye ve’t-Tabî‘iyye ve’l-İlâhiyy. nşr. Muhyiddîn Sabri el-Kürdi. Kahire: Matbaatü’s-Saade. İzmirli, İ. H. (2018). Yeni İlmi Kelam. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Kutluer, İ. (1996). Akıl ve İtikad. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. (2006). Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Asım İbrahim el-Keyyâlî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Morrison, A. C. (1986). İnsan Kainat ve Ötesi. (B. Topaloğlu, Çev.). İstanbul: Nesil Yayınları. Nesefî, Ebu’l-Muîn el-Hanefî el-Mâturîdî. (2006). et-Temhîdu fî Usûli’d-Dîn, thk. Muhammed Abdurrahman eş-Şâğûl. Mektebetü’r-Ravdati’ş-Şerîfe li’l-Bahsi’l-İlmî.
• Öztürk, R. (2008). Kasım er-Ressî ve Zeydiyye Kelamı. Van: Ahenk Yayınları.
• Râzî, Fahreddîn. (2019). el-Muhassal Ana Meseleleriyle Kelam ve Felsefe. (E. Altaş. Trc.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Ressî, el-İmâm Kasım b. İbrahim b. İsmail b. İbrahim. (2001) ed-Delîlü’s-Sağîr, Mecmû’u Kütüb ve Resâil el-İmâm el-Kâsım b. İbrâhim. I-II, thk. Abdülkerim Ahmed Cedbân, San’a: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye.
• Sâbûnî, Nureddin. (2005). el-Bidâye fî Usûlü’d-Dîn. (B. Topaloğlu, Thk.). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerim. (tsz.) Nihayetu’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm. (A. Guillaume, Nşr.). Mektebetu’l-Musennâ.
• Taftazânî, Sa’deddin b. Mes’ûd b. Ömer b. Abdullah. (2011). Şerhu’l-Mekâsıd, I-III, (İ. Şemseddin). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Taşçı, Ö. (2012). Çağdaş Kelam Düşüncesi (Ş. A. Düzgün, Ed.). Kelam El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Topaloğlu, B. (2012). Allah’ın Varlığı. Ankara: DİB Yayınları.
• Topaloğlu, B.& Çelebi, İ. (2010). Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları.