Mâzenderân’da Yerli Bir Aile: Celâvîler

Yıl 2017, Sayı: 13, 194 - 230, 01.10.2017

Mustafa Şahin

Öz

Mâzenderânda hâkim olan Bâvendîlerin 750/1349 yılında yıkılmasından sonra Afrâsîyâb Celâvî bölgenin yeni hâkimi oldu. Bu sırada Şeyh İzzeddîn-i Sevkendî’nin talebesi olan Seyyîd Kıvâmüddîn Âmûl’da bir tekkede ibadetle meşguldü. Afrâsîyâb Celâvî ona mürîd olunca Kıvâmüddîn’in etrafındakiler daha da çoğaldı. Bu durumdan cesaret alan Seyyîd Kıvâmüddîn tüm Mâzenderân’a hâkim olmayı düşündü. Durumu fark eden Afrâsîyâb Celâvî onu hapse attırdı. Kısa süre sonra ise kerametlerinden korkup hapisten çıkardı. Ancak Seyyîd Kıvâmüddîn ile 761/1359 yılında yaptığı mücadeleyi kaybedip öldü. Bu mücadelede Afrâsîyâb Celâvî’nin üç çocuğu da öldü. Seyyîd Kıvâmüddîn, Mâzenderân’a hâkim olup Şi‘î Mar‘aşîler devletini kurdu. Bu sırada delikanlı olan Afrâsîyâb Celâvî’nin oğlu İskender Şeyhî önce Lârican’daki akrabalarına, sonra Şîrâz’daki Muzafferîlere en sonunda da Herât’a gelip Kertlere sığındı. Emîr Timur’un 783/1381 yılında Kertleri yıkması ile onun tarafına geçti. İskender Şeyhî, Emîr Timur’u sürekli Mar’aşîler aleyhine kışkırttı. Sonunda Emîr Timur 794/1392 yılında Mar’aşîleri yıkıp topraklarını İskender Şeyhî’ye verdi. Ancak İskender Şeyhî 806/1404 yılında Fîrûzkûh’da ayaklanınca onu bertaraf eden Emîr Timur buraları tekrar Mar’aşîlere vererek İskender Şeyhî ve Celâvîleri ortadan kaldırdı.

Anahtar Kelimeler

Mâzenderân, Seyyîd Kıvâmüddîn, Afrâsîyâb Celâvî, Emîr Timur, İskender Şeyhî.

A Native Family in Mazandaran: Chelavis

Öz

After the fall of the Bavendids dominated in Mazandaran in 750/1349, Afrasiyab Chelavi became the new ruler at this region. At that period, Sayyid Qawam al-Din, the student of Sheikh Izz al-Din Savqandi, used to engage in pray in a tekke Islamic monastery in Amol. As Afrasiyab Chelavi became his disciple, the followers of Sayyid Qawam al-Din multiplied. Sayyid Qawam al-Din feeling encouraged by this state planned to have control over Mazandaran. Afrasiyab Chelavi realizing his plans imprisoned him. Afterward, he was afraid of Sayyid Qawam al-Din’s prophecies and released him. However, he lost his fight against Sayyid Qawam al-Din in 761/1359, and then died. In this fight, three children of Chelavi died also. Sayyid Qawam al-Din gained the control of Mazandaran and established Shiah Mar’ashi State. Iskandar Sheikh, the son of Afrasiyab Chelavi, was a young man at that time. He firstly took refuge in his relatives in Larijan, then Muzaffarids in Shiraz and finally Kerts in Herat. Iskandar Sheikh started to support Amir Temür, when the latter overthrew Kerts in 783/ 1381. Iskandar Sheikh provoked constantly Amir Temür against Mara’shids. Ultimately, Amir Temür overthrew Marashids in 794/1392 and gave its lands to Iskandar Sheikh. Yet, following Iskandar Sheikh’s insurrection in Firozkoh in 806/1404, Amir Temür ruled out him and gave back the lands to Marashids. Later on, Amir Temür eliminated Iskandar Sheikh and Chelavids.

Anahtar Kelimeler

Mazandaran, Sayyid Qawam el-Din, Afrasiyab Chelavi, Amir Temür, Iskandar Sheikh.

Kaynakça

• Abdürrezzak-ı Semerkandî, Kemâleddîn Abdürrezzak b. İshak (ö. 887/1482), Matla-ı Sadeyn ve Mecma‘i Bahreyn, C. 1/1, neşr. A. Nevâî, Tahran, 1974; C. 1/2, neşr. A. Nevâî, Tahran, 2004.
• Al-Muqaddasî (Muhammed b. Ahmed el-Mukaddesi, ö. 380/1000 civarı), Ahsan al-Taqasım fi Ma’rifat al-Aqâlîm, trans. Basil Antony Collins, UK: Garnet Published, 1994.
• Bahaeddîn Muhammed b. Hasan b. İsfendiyar Kâtib, Târîh-i Taberistân, neşr. Abbas İkbâl, Tahran: Kitabhâne-yi Ha- ver.
• Bausani, Alessandro, “İlhanlı Hâkimiyeti Zamanında İran’da Din”, trc. Mustafa Uyar, A.Ü. DTCF TAD, (2002), S. 32’den ayrı basım.
• Ca‘ferî b. Muhammed el-Hüseynî (ö. 850/1446’dan sonra), Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk), çev. İsmail Aka, Ankara: TTK, 2011.
• Calmard, J., “Mar‘ashis”, EI2, C. 6, Leiden, 1991, ss. 509-518.
• Devletşâh-ı Semerkandî (ö. 899/1494), Tezkîretu’ş-Şuarâ (Tezke- re-i Devletşâh), C. 2, trc. Necati Lugal, İstanbul: Tercü- man 1001 Temel Eser, 1997.
• Diler, Ömer, Islamic Mints İslâm darp yerleri, C. 2, ed./yay. haz. E. N. Diler-J. C. Hinrichs-G. Kürkman, çev. E. N. Diler, İstanbul, 2009.
• El-Ya‘kûbî, Ülkeler Kitabı, çev. Murat Ağarı, İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2002.
• Fasîh-i Havâfî, Fasîhü’d-dîn Ahmed b. Celâlu’d-dîn Muham- med (ö. 849/1445-1446), Mucmel-i Fasîhî, C. 2, neşr. Mu- hammed Ferruh, Meşhed, 1341; C. 3, Meşhed, 1339.
• Feraehn, C. M., Recensio numorum muhammedanorum Academiae Imp. Petropolitane: Scient İnter Prima Academiae İmp Saecularia Edita, MDCCCXXVI/1826.
• Hâfız-i Ebrû, Şihâbu’d-dîn Abdullah-i Hâvâfî (ö. 833/1430), Mecmu‘a-yi Hâfız-i Ebrû (Penç Risâle-i Târîhî der Bare-i Havâdis-i Devârân-ı Emir Timur-ı Gürgân. Cinq Opuscules de Hafiz-i Abruû Concernant l'histoire de l'Iran autempts de Tamerlan), ed. critique par Felix Tauer, Çekoslov- Prague, 1959.
• Hâfız-i Ebrû, Şihâbu’d-dîn Abdullah-i Hâvâfî (ö. 833/1430) Zubdetü't-Tevârîh, C. 2, Vezâret-i Ferheng u İrşâd-i İs- lamî, neşr. S. K. Cevâdî, Tahran, 1380.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî (Hamd-Allah Mustawfi of Qazwîn ö. 750/1350), The Geographical Part of the Nuzhat al-Qlub, trans. G. Le Strange, Leyden&London, 1919.
• Hândmîr, Gıyâsu’d-dîn b. Humâmu’d-dîn (ö. 942/1535-1536), Târîh-i Habîbu’s-Siyer fî Ahbârî Efrâdi’l-Beşer, C. 3, neşr. M. N. Debir Siyâkî, Tahran: Kitâbfurûş Hayyam, 1362/1983.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, (X. Yüzyıl), çev. Ab- dullah Duman-Murat Ağarı, İstanbul: Kitabevi Yayınla- rı, 2008.
• İbni Arabşah (ö. 84/1450), Acâibu’l-Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela), Arapçadan çev. ve notlar Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2012.
• İsfizârî, Mu‘inu’d-dîn Muhammed Zamçi (ö. 905/1509), Ravzâtu’l-Cennât fî Evsâf-i Medîneti’l-Herât, C. 2, neşr. M. Kâzım İmâm, Tahran, 1338.
• İstahri, Ebû Ishak İbrahim b. Muhammed (ö. 346/957), Ülkelerin Yolları, çev. Murat Ağarı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• Klaviyo (ö. 1412), Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat, çev. Ö. R. Doğrul, İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 1975.
• Manz, Beatrice Forbes, Timurlenk Bozkırların Son Göçebe Fatihi, çev. Zuhal Bilgin, İstanbul: Kitap Yayınları, 2006.
• Mar‘aşî, Mîr Seyyîd Zâhiru’d-dîn b. Seyyîd Nasîru’d-dîn (ö. 892/1487), Târîh-i Taberistân u Rûyân u Mâzenderân, neşr. Muhammed Hüseyin Tesbihi, Tahran, 1361.
• Merçil, Erdoğan, “Bâvendîler”, DİA, C. 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, ss. 214-216.
• Mîrhând, Mîr Muhammed b. Seyyîd Burhânu’d-dîn Hândşâh (ö. 903/1498), Ravzâtu’s-Safâ fî Sîreti'l-Enbiyâ ve'l-Mülûk ve'l-Hulefâ, C. 5, 6, neşr. A. Pervîz, Tahran, 1339.
• Muhammed Cevad Meşkûr, Ferheng-i Fırak-i İslâmî, 2. Baskı, Âsitân-ı Ķuds-i Razavî, Meşhed, 1372.
• Nizamüddin Şâmî (ö. 814/1411-1412), Zafernâme, Farsçadan çev. Necati Lugal, Ankara: TTK, 1987.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Mar‘aşîler”, DİA, C. 28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, ss. 37-38.
• Özgüdenli, Osman Gazi “Taberistan”, DİA, C. 39, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, ss. 322-323.
• Petruşevsky, İ. Pavloviç, Nehzet-i Serbedârân-i Horâsân, Farsçaya trc. Kerim Keşâverz, Tahran: İntişârat-i Peyam, 1351/1972.
• Rabino, H. L., Mazandaran and Astrabad, London, 1928.
• Rençber, Akif, “Şâhruh Dönemi Mâzenderân ve Gilan Seyyidle- ri (1400-1422)”, History Studies, C. 8, S. 2, 2016, ss. 69-83.
• Reşîdüddin Fazlullah el-Hemedânî, Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka vd., Ankara: TTK, 2013.
• Sahipkıran Emîr Timur Muhammed Taragay Bahadıroğlu, Emîr Timur’un Günlüğü (Tüzükât-ı Timur), haz. Kutluhan Şa- kirov-Adnan Aslan, 3. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Strange, Guy Le, Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya İslam Fetihlerinden Timur Zamanına Ka- dar), haz. Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar, İstanbul: Ye- ditepe Yayınları, 2015.
• Şerefüddin Ali Yezdî (ö. 858/1454), Emîr Timur (Zafernâme), çev. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• The Cambridge History of İran, C. 6, Ed. by. Peter Jackson, Camb- ridge: Cambridge University Press, 1986.
• The Oriental Geograph of Ebn Haukal (İbn Havkal, ö. 367/977), Islamic Geograph, trans. W. Ousley, Ed. Fuad Sezgin, Frankfurt, 1992.
• Zambaur, E. Von, “Nouvelles Contributionsäla Numismatique Orientale”, (part 2), Numismatische Zeitschrift, Wien, 1915, ss. 115-190.