İslam Hukuk Felsefesinde İşlevselliği Bakımından Örf ve İstihsan

Yıl 2018, Sayı: 16, 15 - 45, 01.10.2018

Hasan Ocak

Öz

Ağırlıklı olarak hicri ikinci ve üçüncü yüzyıllarda ortaya konulan İslam hukuk doktrini, büyük ölçüde nassları ayet/hadis merkeze alan bir görünüm arz ediyordu. Bunun böyle olmasının en önemli sebeplerinden biri şüphesiz Kur’an’ın nazil olduğu ve Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemin sosyal özelliklerinin çok fazla değişime uğramamış olmasıdır. O dönemde çok fazla sorun teşkil etmeyen bu zahiri/literal okuma biçimi hem nassların anlaşılmasında hem de lafız ve mana yönüyle korunmasında çok önemli bir işlevi yerine getirmiştir. Ancak daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan sosyal değişim, söz konusu literal okumanın bazı noktalarda yetersiz kalmasıyla sonuçlanmış ve usulcüleri yeni arayışlara yöneltmiştir. Önceleri Kitap, Sünnet, İcma ve Kıyas olarak tespit edilen asıl kaynaklar usulcüler tarafından yeterli görülürken, fer’i/ikincil deliller olarak kabul edilen Mesalih-i Mürsele, İstihsan, Örf-Âdet, Sedd-i Zerâi, Şer-ü Men Kablena, Sahabe Kavli ve Istıshab gibi kaynaklar da daha sık kullanılmaya başlanmıştır. Bu makalede söz konusu tali kaynaklardan örf ve istihsan özellikle günümüzdeki işlevselliği açısından ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hukuk, felsefe, örf, istihsan, fıkıh usulü.

The Functionality of 'Urf' and 'Istıhsan' in Islamic Philosophy of Law

Öz

Legalistic doctrines in Islam which emerged in the second and third century of the Hijrah, predominantly seem to be centered upon the nass Quranic verses/hadith . Indubitably, the main reason for this is the fact that the social conditions of the period in which Qoran was revealed and in which the Prophet PBUH lived stayed unchanged for the most part. This literal/zahiri reading of the nass, which was deemed sufficient throughout the said period, proved to be essential both for the correct understanding of the nass and for preserving its word and meaning. However, later changes in the social environment resulted in a failure of the literal reading in question to satisfy the contemporary legal requirements and in forcing the law methodologists to pursue new answers. While the primary sources, identified as Kitab, Sunnah, Ijma' and Qiyas, were considered sufficient by the early methodologists, the secondary sources such as Maslahah Mursalah, Istihsan, Urf Custom , Sadd al-Dhara’i, Sharh man Qablana, Qawl as-Sahaba or Istishab gradually became used more broadly. In this study, two of these later sources, namely urf and istihsan, will be examined concerning their functionality in our day.

Anahtar Kelimeler

Law, philosophy, urf, istihsan, the methodology of al-fiqh.

Kaynakça

• Abdulkâdir Şener, İslâm Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, İstihsân, Istıslâh, Ank. 1974.
• Abdülazîz Buhârî, Keşfü’l-Esrâr,(neşr.M.M.el-Bağdâdî),Beyrut,1994
• Adnan Güriz, Hukuk Başlangıcı, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1999.
• Ahmed b. Ebu Sehl es-Serahsî, el-Mebsût, Mısır, 1324.
• Ali Bardakoğlu, “İstihsân”, DİA.
• Ali Bardakoğlu, Tabiî Hukuk Düşüncesi Açısından İslâm Hukukçularının İstihsân ve Istıslâh Görüşü, Kayseri,1986.
• Ali Bardakoğlu, “Garar”, İslam’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansik- lopedisi, İFAV Yayınları, İstanbul, 1997.
• Buhari Ebu Abdullah b.İsmail (v. 256/869), el- Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-Hükkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, İstanbul,1330. Muham- med
• Câmiu’s-Sahîh, Matbâ-i Âmire, Asitâne,1315.
• Cassas, Ebu Bekir Ahmet, er-Razi, Ahkamu'l-Kur' an, thk. Sıdkı M. Cemil, Beyrut, 1993.
• Cengiz Kallek, “Mudarebe” md. DİA.
• Ebû Dâvud Süleyman b.el-Eş’as es-Sicistânî (v. 275/888), es-Sünen, Suriye, 1388.
• Ebu İshak İbrahim b. Musa eş-Şâtıbî, el İ’tisâm, çev: Ahmet İyibildiren, Mustafa Özcan, Kitap Dünyası yay., İstanbul, 2003.
• Ebu İshak İbrahim b. Musa eş-Şâtıbî, el-Muvâfakât fî Usûli’l-Ahkâm, thk: Abdullah Dıraz, Kahire, trs.
• Ebu İshak İbrahim b. Musa eş-Şâtıbî, el-Muvâfakât fî Usûli’l-Ahkâm, Çev: Mehmed Erdoğan, İstanbul, 1999.
• Ebû Zehra, Ebu Hanife, Çev: Osman Keskioğlu, TDV Yay., Ankara, 2002. Nahviy ve Felsefî, Daru’l-Hâdi, Beyrut 2007/1428.
• Eş-Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim Ali b Yûsuf, el-Lum’a fî Usûli’l-Fıkh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, II. Baskı, 2003/1424.
• Eş-Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim Ali b Yûsuf, et-Tebsira fî Usûli’l-Fıkh, thk: Muhammed Hasen, I. Baskı, Dâru’l-Fikr, Dımeşk, trs.
• Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, İz Yayıncılık, İstanbul, 2014.
• İ.Kafi Dönmez, İslam Hukukunda Kaynak Kavramı,(Basılmamış Doktora Tezi),İst.1981.
• İbn Âbidin Muhammed Emin b.Ömer, Neşru’l-Urf fî Binâ-i Ba’dil- Ahkâm Ale’l-Urf (Mecmûâti’r-Resâil içinde), İstanbul, 1325.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmü’l-Muvakkı‘în ‘an Rabbi’l-‘Âlemîn, Çev: Pehlül Düzenli, Pınar Yayınları, İstanbul, 2013.
• İbn Mâce Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, es-Sünen, Mısır, 1952.
• İbn Rüşd, el-Hafîd, Ebû’l-Velîd Muhammed, Bidâyetü’l-Müctehid, Bey- rut 1424/2004.
• İbn Teymiye, Fetava, Mekke, 1399.
• İbn Teymiye, Sıhhatu Usûli Mezhebi Ehli’l-Medine, Kahire, trs.
• İbnü’l-Ârabî, Ebû Bekir, Ahkâmu’l-Kur’an, thk: Ali el-Becâvî, Dar-u İhyâi’l-Kütübi’l-Arap, Beyrut, 1957.
• İsmail Erdoğan, “Kasame” md., DİA.
• Kerim, Fâruk Abdullah, el-İstihsân ve Nemêzicu min Tatbikâtihî fi’l- Fıkhı’l-İslâmî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Lübnan 2012.
• Luis Ma’lûf, el-Müncid, Beyrut, 1956.
• M. el-Ferfûr, Nazariyyetü’l-İstihsân fi’t-Teşrî’il-İslâmî, Dımeşk,1987.
• M. Yûsuf Mûsâ, Târîhu’l-Fıkhi’l-İslâmî, Kahire,1958.
• Maverdi, Edebu'l-Kadi, Matba'atu'I-İrşad, Bağdad, 1391/1971.
• Mehmet Erdoğan, İslam Hukukunda Ahkâmın Değişmesi, MÜİFV yay., İstanbul,1994.
• Muhammed b. İdris eş-Şâfii, el-Ümm, Beyrut, 1993.
• Muhammed b. İdris eş-Şâfii, İstihsânın İptali, Çev: Osman Şahin, Ondo- kuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003.
• Muhammed b. İdris eş-Şâfii, Risale, Çev. A. Şener- İ. Çalışkan, Ankara, 1996.
• Muhammed Hamidullah, "İslam Hukukunda Örf-Adet", Konferanslar, çev. Zahit Aksu, Erzurum 1975.
• Muhammed Hudari Bek, Tarihu't-Teşri'i'l-İslami, Daru'l-Kalem, Beyrut 1983.
• Muharrem Önder, Hanefî Mezhebinde İstihsân Anlayışı ve Uygulaması, Konya,2000, (Basılmamış Doktora tezi); Üsâme el-Hamevî, Naza- riyyetu’l-İstihsân, Beyrut,1992.
• Mustafa Fayda, “Arube” md. DİA.
• Müslim Ebu’l_Huseyn b. Haccâc en-Nîsâbûrî, el-Câmiu’s-Sahîh, İstan- bul,1981.
• Nesâî Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, İstanbul, 1981.
• Orhan Çeker, İslam Hukukunda Akitler, İstanbul, 2006.
• Ragıb el-İsfehani, el-Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, Beyrut, trs.
• Sahnun, el-Müdevvenetü’l-Kübra, Beyrut.
• Serahsi, Mebsut, Beyrut: Daru'l-Ma'rife, trs.
• Seyyid Sâlih Ivad, el-İstihsân Inde Ulemâi’l-Usûl, Kahire,1981.
• Tirmizî Muhammed b. İsa b. Sevr b. Musa, es-Sünen, İstanbul,1981.
• Vehbe Zuhayli, el-Fıkhu’l-İslami ve Edilletuhu, Darul Fikr, Beyrut, 1984.
• Zekiyyüddin Şa’ban, İslam Hukuk İlminin Esasları Çev: İ. Kâfi Dönmez, TDV Yay., Ankara, 2000.