Arapçada Ortak Kullanılan Sarf Vezinleri

Yıl 2020, Sayı: 21, 95 - 122, 01.01.2020

Şahabettin Ergüven

Öz

Arapçanın önemli özelliklerinden biri kuşkusuz iştikâktır kelime türetme . İştikâk konusu Arap gramerinin sarf kısmında incelenmektedir. Arap grameri sarf ve nahiv olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Sarf ilminde kelime bilgisi morfoloji , nahiv ilminde ise cümle bilgisi sentaks ele alınmaktadır. Arapça öğretiminde sarf ilmi en az nahiv ilmi kader önemlidir. Arapçada hem sarf vezinlerine hem de bu vezinlerin ifade ettiği anlamlara büyük önem verilmektedir. Arap dilinde bazı sarf vezinlerinin ortak kullanılması olgusuna hem dini metinlerde hem de cahiliye dönemi Arap şiiri ve atasözlerinde sıkça rastlamaktayız. Sarf vezinlerinin ortak kullanılmasının bazı nedenleri vardır. Bunların başında i‘lâl illet harflerini bir birine dönüştürme ve idgam ard arda gelen aynı cins iki harfi tek harf yapıp şeddeli okuma kurallarının gerektirdiği harf ve hareke değişiklikleri gelmektedir. Ortak kullanılan sarf vezinlerinden hangi anlamın kastedildiğini anlamada bağlam ve karineler belirleyici olmaktadır. Biz bu çalışmada, Arapçada ortak kullanılan sarf vezinlerini, bunun sebeplerini, gramercilerin bu konudaki görüşlerini Kur’ân-ı Kerîm âyetleri, cahiliye dönemi Arap şiiri ve atasözlerinden örnekler eşliğinde ele alıp inceleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Arapça, sarf, vezin, mastar, ism-i zaman, ism-i mekan, ism-i fâil.

Morphological Measures Commonly Used in Arabic

Öz

Ishtiqaq word derivation is undoubtedly one of the important features of Arabic. The topic of iştikak is examined in the morphology part of Arabic grammar. Arabic grammar is divided into two parts as sarf and nahw. In the field of sarf, word knowledge morphology is dealt with whereas in the field of nahw sentence structure syntax is studied. In teaching the Arabic language, sarf is just as important as nahw. In Arabic, both sarf measures and their meanings are given great importance. The concept of the common use of certain sarf measures in Arabic is frequently encountered both in religious texts and in Arabic poetry and proverbs at the age of ignorance. There are some reasons for the common use of sarf measures. The most important of these are the changes in the letters and movements required by the rules of i‘lâl converting illat letters to each other and idgham making two consecutive letters of the same genre one letter and reading them twice . Context and karînes clues are decisive in understanding which meaning is meant by the common use of sarf measures. In this study, sarf measures that are commonly used, the reasons for it and opinions of grammarians on this subject will be examined along with the examples from Qur-an verses and Arabic poetry and proverbs at the age of ignorance.

Anahtar Kelimeler

Arabic, morphology, measure, ınfinitive, noun of time, noun of place, active participle.

Kaynakça

• Abdulkâhir, Ebû Bekr Abdurrahmân b. Muhammed el-Cürcânî. el- Muktesid fî şerhi’t-tekmile. thk. Ahmed b. Abdullah b. İbrâhim ed- Dervîş. 3 Cilt. Riyad: Câmi‘atu Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 2007.
• Dervîş, Abdullah. Dirâsât fî ‘ilmi’s-sarf. Mekketü’l-Mükerrame: Mekte- betü’t-Tâlibi’l-Câmi‘î, 1987.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-Muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye, 1993.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-‘Arab. thk. Receb ‘Usmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mek- tebetü’l-Hâncî, 1998.
• Enbârî, Ebû Bekr b. Muhammed b. el-Kâsım el-. el-Müzekker ve’l- müennes. thk. Muhammed Abdulhâlık ‘Udayma & Ramazan Ab- düttevvâb. 2 Cilt. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf Lecnetü İhyâi’t-Türâs, 1999.
• Enbârî, Ebû Bekr b. Muhammed b. el-Kâsım el-. Kitâbu’l-ezdâd. thk. Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1987.
• Esterâbâdî, Radiyyuddîn Muhammed b. Hasen el-. Şerhu şâfiyeti İbni’l- Hâcib. thk. Muhammed Nûrulhüseyn & Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Eşmûnî, Ebü’l-Hasen Nureddin b. ‘Ali b. Muhammed b. ‘Îsâ el-. Şer- hu’l-Eşmûnî ‘alâ elfiyeti İbn Mâlik. thk. Hasen Hamed. 4 Cilt. Bey- rut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.
• Fartûsî, Salah Mehdî & Şilâş, Hâşim Tâhâ. el-Mühezzeb fî ‘ilmi’t-tasrîf. Beyrut; Metâbi‘u Beyrût el-Hadîse, 2011.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed el-. Kitâbü’l-‘Ayn müret- teben alâ hurûfi’l-mu‘cem. thk. Abdulhamid Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Ferhât, Cermânûs. Bâbu’l-i‘râb ‘an lugati’l-A‘râb. thk. Rüşeyd ed- Dahdâh. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Halâylî, Kemal. Mu‘cemu kunûzi’l-emsâl ve’l-hikemi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1998.
• Halebî, Ahmed b. Yûsuf es-Semîn el-. ed-Dürrü’l-mesûn fî ‘ûlûmi’l- Kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrâd. 11 Cilt. Dı- meşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hasen, Temmâm. el-Lugatu’l-‘Arabiyye ma‘nâhâ ve mebnâhâ. Dâru’l- Beydâ: Dâru’s-Sekâfe, 1994.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Munsif li-kitâbi’t-tasrîf. thk. İbrahim Mustafa & Abdullah Emîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Kadîm, 1954.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. es-Sâhibî fî fıkhi’l-lugati’l- ʿArabiyye ve mesâilihâ ve süneni’l-ʿArab fî kelâmihâ. thk. Ahmed Ha- sen Besec. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: 6 Cilt. Dâru’l-Cîl, 1991.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillah Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillah. Şerhu’l- kâfiyeti’ş-şâfiye. thk. Ali Muhammed Mu‘avvad & Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemalüddîn Muhammed b. Mekram. Lisânü’l- ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Şerîfe, Muhammed. Dîvânu İbn Furkûn. Mağrib: Matbû‘âtu Aka- demiyyeti’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1987.
• İbn 'Usfûr, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el- Hadramî el-İşbîlî. el-Mukarrib. thk. Ahmed Abdussettâr el-Civârî & Abdullah el-Cubûrî. 2 Cilt. b.y. y.y. 1972.
• İbn Yaʿîş, Ebü'l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaʿîş b. Ali el-Halebî. Şerhu’l- mufassal li’z-Zemahşerî. thk. Emîl Bedîʿ Yaʿkûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• İbrâhim, Hamdi Bedreddîn. Mu‘cemu’l-evzâni’s-sarfiyye li-kelimâti’l- Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Kocevî, Muhammed Muslihuddîn Mustafa el-. Hâşiyetü Muhyiddîn Şeyhzâde ‘alâ tefsîri’l-Kâdî el-Beydâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye. 1999.
• Kuran Meali. Erişim 16 Ekim 2019. http://kuranmeali.com
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd el-. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdulhâlık ‘Udayme. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1993.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu‘cemu’l-lugati’l-‘Arabiyyeti’l-mu‘âsıra. 4 Cilt. Kahire: Alemu’l-Kütüb, 2008.
• Râcihî, Abduh er-. et-Tatbiku’s-sarfî. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l- Arabiyye, 1973.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Tefsîru Fahri’r-Râzi el-müştehir bi’t-tefsîri’l-kebîr ev mefâtîhi’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sâlih, Subhî. Dirâsât fî fıkhi’l-luga. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2009.
• Sâvî, Muhammed İsmâil Abdullah es-. Şerhu dîvâni Cerîr. İskenderiyye: Matba‘atu’s-Sâvî, ts.
• Sîbeveyhî, ʿAmr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Mu- hammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Hem‘u’l- hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevami‘. thk. Abdulâl Sâlim Mekram. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Şemsi Paşa, Hayreddin. Mu‘cemü’l-emsâli’l-‘Arabiyye. 3 Cilt. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2002.
• Talu, Mehmet. Sarf ilmi. İstanbul: Tereke Yayınevi, 2003.
• Terâbîşî, Mattâ‘ et-. Şi‘ru Amr b. Ma‘dîkerib ez-Zübeydî. Dımaşk: Matbû‘âtu Mecma‘i’l-Lugati’l-‘Arabiyye bi-Dımaşk, 1985.
• Tôncî, Muhammed et-. Dîvânu’l-Efveh el-Evdî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1998.
• Ya‘kûb, Emîl Bedî’. el-Mu‘cemu’l-mufassal fî şevâhidi’l-lugati’l-A‘rabiyye. 14 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Ya‘kûb, Emîl Bedî’. Mevsû’atü’n-nahv ve’s-sarf ve’l-i‘râb. Beyrut: Dâru’l- ‘İlm li’l-Melâyîn, 1998.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed ez-. Tâcü’l- ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaʿatu Hükûmeti’l-Kuveyt, 1965.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk ez-. el-Cümel. thk. Ali Tevfîk el-Hamed. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle; İrbid: Dâru’l-Emel, 1984.
• Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer ez-. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmızi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd & Ali Muhammed Mu‘avvad. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ʿUbeykan, 1998.
• Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer ez-. el-Mufassal fî ‘ilmi’l-luga. thk. Muhammed İzzeddîn es-Sa‘îdî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, 1990.