Bitlis Kalesi Kazısındaki 2004-2008 Tütün Lüle Buluntularından Örnekler

Yıl 2020, Sayı: 21, 123 - 142, 01.01.2020

Aliye Yılmaz

Öz

Bitlis Kalesi, Bitlis ili merkezinde yer alan üçgene benzer plana sahip bir savunma yapısıdır. Kalenin yapım tarihi net olmamakla birlikte Büyük İskender’in komutanlarından Badlis tarafından yapıldığı bilinmektedir. Bitlis kalesi Kazıları 2004 yılında Prof. Dr. Kadir Pektaş tarafından başlatılmış olup kazıda çıkarılan eserler Bitlis Etnografya Müzesi’ne teslim edilmiştir. 2004-2008 tarihleri arasında kazı çalışmaları sırasında 924 adet lüle çıkarılmıştır. Bitlis Kalesi Kazısı lüleleri tüteklikli, tüteklikli-kaidesiz ve tüteklikli-kaideli lüleler olmak üzere üç ana gruba ayrılmaktadır. Lülenin çarkta şekillenme ihtimali olması dışında diğer örnekler kalıpta hazırlanmıştır. Lülelerin hamur rengi gri, krem, açık krem, beyaz ve koyu kremit rengidir. Lüle hamurlarında katkı olarak ince kum, taş ve kalker kullanılmıştır. Lülelerin tarihlerinin belirlenmesi konusunda mühür veya usta ismi yer almaması nedeniyle yaklaşık olarak 17. yy. sonu ile 20. yy. ilk çeyreğine tarihlenmektedir. Bu çalışmada Bitlis kalesi kazısında ele geçen lüle örneklerinden bir kısmı incelenerek Anadolu ve Anadolu dışındaki kazılarda çıkarılan benzer örnekleriyle birlikte değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Bitlis Kalesi, kazı, tütün, lüle.

Tobacco Pipe Samples Examples of Bitlis Castle Excavation 2004-2008

Öz

Bitlis Castle is a defensive structure with a triangular design located in the center of Bitlis. Even though the construction date of the castle is not clear, it is known that it was built by Badlis, one of the commanders of Alexander the Great. Excavations of Bitlis castle were initiated by Prof. Dr. Kadir PEKTAS in 2004 and the artifacts excavated were delivered to the Bitlis Ethnography Museum. There were 924 smoking pipes removed during the excavations between 2004 and 2008. The Bitlis Castle Excavation smoking pipes are divided into three main groups; tubed, baseless-tubed and tubed with a base. Except for one smoking pipe possibly shaped with a wheel, the other samples were prepared in a mold. The color of the pipe dough is gray, cream, light cream, white and dark brick colored. Fine sand, stone and limestone were used as additives in the pipe doughs. As a result of the lack of signature or craftsman name on determining the dates of the smoking pipes, they are dated to the end of the 17th century and the first quarter of the 20th century. In this study, some of the smoking pipes found in the Bitlis castle excavation were examined and evaluated with similar samples obtained from the excavations in Anatolia and outside Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Bitlis Castle, excavation, tobacco, tobacco pipe.

Kaynakça

• Ayhan, Gökben. “Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntuları”, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2010
• Ayhan, Gökben. “Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları”, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempoz- yumu Bildirileri, 14-16 Ekim 2009, 49- 57
• Altınsapan, Erol. “2002 Yılı Bilecik Osmanlı Dönemi Çarşı Alanı Kazı- sı” 25. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt: I, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, 2004, 259-265
• Altun, Ara ve B. Demirsararlı. “İznik Çini Fırını Kazıları 2005 Yılı Ça- lışmaları”, 28. Kazı Toplantısı Sonuçları, Cilt:I, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2006, 91-104
• Bakla, Erdinç. Tophane Lüleciliği Osmanlı’nın Tasarımdaki Yaratıcılığı ve Yaşam Keyfi, İstanbul: Antik A.Ş. Kültür Yayınları, 2007
• Baram, Uzi. “Notes on the Preliminary Typlogies of Production and Chronology Fort the Clay Tobacco Pipes of Cyprus” Report of the Department of Antiquities Cyprus, 1995, 299-209
• Barışta, H. Örcün. “Ankara: Yıkık Hamam (Eyne Bey Hamamı ) 1999 Yılı Kazısı”, XXII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt: II, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, 1999, 394-410
• Barışta, H. Örcün. “Ankara: Eyne Bey Hamamı Kazısında Bulunan Lüleler Üzerine” Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağanı, 2002,71-78
• Beliaeva, Svitlana. Ersoy, Bozkurt. Özi Kalesi (Ukrayna –Ochakiv) Arkeolojik Çalışmaları, Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi, 4-7 Kasım 1997, Ankara, 1999, 263-268
• Cantay, Gönül. Edirne Yeni Sarayı Kazısı Buluntuları”, Sanat Tarihi Defterleri,7, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2003, 15–23
• Cengiz, Aysun, “Edirne Yeni Saray Kazılarında Ele Geçen Lüleler”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2011
• Deniz, Bekir. “Aksaray–Melik Mahmud Gazi Hangahı (Darphane) Kazısı”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt:II, Ankara: T.C. Kül- tür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, 1997, 655-682
• Erdoğan Nihat. Mesut Alp ve Gülriz Kozbe, “Cizre İçkale 2013 Yılı Kazıları” 23. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyu- mu, Mardin: 04-07 Mayıs 2014, s. 295-318.
• Hayes, John. W. “Clay Tobacco Pipes”, Excavations at Saraçhane in İstanbul, Vol:2, the Pottery, 1992. 391-395
• Vol:2, the Pottery, 1992, s. 391-395.Excavations at Saraçhane in İstan- bul, Cilt:II, İstanbul: 1992, 391-395
• İnanan Filiz, ve Derya Şahin. “Arkeopark-Osmanlı Lüleleri Osmanlı’da Tütün Keyfi”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 18, S. 32, Bursa: 2017, s. 33-54. https://dergipark.org.tr/download/article-file/299259 Erişim Tarihi: 30.08.2019
• Kocabaş, Hüseyin. “Tophane Lüleciliği”, Türk Etnografya Dergisi, 5 (1962) Ankara:12-13
• Lıngen,Bert Van Der. “King in the Ottoman Empire And Introduction to The Clay Tobacco Pipes From The Beirut Souks Excavations”, Berytus, Cilt: XLVII, 2004, 129-142
• Metin, Nurcan Yazıcı, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Lüle Buluntuları (2010-2015)”, Sanat Tarihi Yıllığı 28, (2019), 81-102
• Peçevi, İbrahim. Peçevi Tarihi, Çev., Murat Uraz, İstanbul: Neşriyat Yurdu 1968
• Pekak, Sacit. “Niğde-Andaval (Aktaş)’daki Konstantin Helena Kilisesi 1997 Çalışmaları” XX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt:I, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, 1999, 505-523
• Pektaş, Kadir. “2004-2005 Bitlis Kalesi Kazısı” 28. Kazı Toplantısı So- nuçları, Cilt:I:, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, 2006, 501-518
• Robinson, Rebecca C. W.“Clay Tobacco Pipes from The Kerameikos” Mitteilungen Des Deutschen Archaologischen Intituts Athenishe, Berlin 98, 1983, 265-286
• Robınson, Rebecca C. W.“ “Tobacco Pipes of Crointh End of The Athe- nion Agora”, Hesperia LIV 2, 149 – 203
• Simpson, St. John. “Ottoman Pipes from Zir’in (Tell Jezreel)” The Jour- nal of The CouncilFor British Research in The Levant 34, 2002, 159-172
• Sözlü, Halil. “Silifke Kalesi Kazılarında 2018 Yılında Bulunan Pipoların Değerlendirilmesi”, I. Uluslararası Mersin Sempozyumu II, Kasım 01-03, Mer Ak Mersin Akademi Danışmanlık Yayınları, Mersin 2018, s. 334-364
• Uluçam, Abdüsselam. ve Ersin. Kavaklı. “Eski Van Hüsrev Paşa Külli- yesi Kazısı 1997”, XX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt:I, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, Ankara,1999, 613-619
• Uluçam, Abdüsselam. “Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi II- Bitlis”, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, 12-16
• Uysal, A. Osman, “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Seramik Bu- luntuları”, Çanak Birinci Uluslararası Seramik Sempozyumu Ar- keolojik Kazılarda Ele Geçen Geç Antik, Bizans, Selçuklu ve Os- manlı Seramiği ve Mimari Seramiği, Çanakkale, 2005, 554-557
• Yener, Azize. ”Tütün Lüleleri ve Antalya –Kaleiçi’nde Bulunan Örnek- ler” Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Cilt:119,İstanbul, Arkeoloji ve Sa- nat Yayınları, 2003, 94-113
• Yılmaz Fehmi Osmanlıda Tütün Ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: 2003, Kitabevi, 3-16
• Yılmaz Fehmi, Tütün, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2012, İstanbul:42, 1-4.