Tabiiyetten Çatışmaya Akkoyunlu Timurlu İlişkileri

Yıl 2020, Sayı: 22, 305 - 348, 01.04.2020

Hasan Taşkıran

Öz

İlhanlı devletinin yıkılmasıyla Anadolu’nun doğusunda Oğuzlar’ın Bayındır kolu tarafından teşkilatlanmış olan Akkoyunlar, beylik teşekkülü evresinden itibaren Timurlularla metbû ve tabiîlik hukuku çerçevesinde dostane münasebetler geliştirdi. Kara Yülük Osman Bey’in 1400’den itibaren Emir Timur’u metbû kabul etmesiyle başlayan münasebetler sonraki Akkoyunlu Beyleri tarafından siyasi, askeri ve akrabalık ilişkileriyle geliştirilmeye çalışıldı. Akkoyunlu Beyleri ezeli düşmanları Kara Koyunlara karşı Timur ve Timurlu Mirzaları bir koruyucu olarak görmekteydiler. Osman Bey’in ölümünden sonra Ali Bey 1435-1438 , Hamza Bey 1438-1444 ve Cihangir Mirza 1444-1453 döneminde Akkoyunlu Timurlu ilişkileri durağan bir sürece girdi. Ancak bu anlayış Uzun Hasan Bey’in Akkoyunların başına geçmesiyle değişti. Güçlü Akkoyunlu devleti müteffiki olan Timurlularla doğrudan çatışmaya başladı. Bu çatışma, Akkoyunlu Uzun Hasan Bey’in Timurluların son güçlü hükümdarı Ebû Said’i öldürmesi ve Timuruluların iç işlerine müdahalesiyle son buldu. Bu makale, Kara Yülük Osman Bey döneminden başlayıp Uzun Hasan dönemine kadar süren Akkoyunların Timurlularla kurdukları siyasi, askeri ve akarabalık münasebetlerini tarihsel süreç içerisindeki değişimlerini incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Akkoyunlar, Timur, Kara Yülük Osman, Şahruh, Ebû Said, Uzun Hasan.

Aqqoyunlu Timurid Relations from Allegiance to Conflict

Öz

With the collapse of the Ilkhanate, the Aqqoyunlu state organized by the Bayindir tribe of Oghuz developed friendly relationships with the Timur within the framework of liege and naturalness. The relationships which have begun since the 1400s with Qara Osman Beg's acception Amir Timur as an overlord was tried to be developed politic, military and kinship connections by the later Aqqoyuns begs. The Aqqoyunlu begs regarded Timur and Timurs lords guardian against their nemesis, The Qara Qoyunlus. After the death of Osman Beg, Ali Beg 1435-1438 , Hamza Beg 1438-1444 , and Cihangir Mirza 1444-1453 entered a stable process in the Timurid relations Aqqoyunlu. However, this perception changed when Uzun Hasan Beg came to the throne of Aqqoyuns. A strong Aqqoyunlu State began to clash directly with its former friend Timurids. This conflict ended with Akkoyunlu Uzun Hasan Bey killing the last powerful ruler of Timurids, Abu Said and interfering with the internal affairs of Timureans. This article analyses the change in political, military and kinship relations between the Aqqoyuns with Timur from Qara Osman Beg period to Uzun Hasan in the historical process.

Anahtar Kelimeler

Aqquyunlu, Timur, Qara Osman, Shahrukh, Abu Said, Uzun Hasan.

Kaynakça

• Aka, İsmail, İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Kara Koyunlular Devri), TTK Yayınları, Ankara 2001.
• Aka, İsmail, Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447), TTK Yayınları, Anka- ra 1994.
• Aka, İsmail, Timur ve Devleti, TTK Yayınları, Ankara 2000.
• Aka, İsmail, “Şahruh’un Kara-Koyunlular Üzerine Seferleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 4, S. 1, İzmir 1989, s. 1-20.
• Aka, İsmail, “Timurlular”, DİA, C. 41, TDV Yayınları, İstanbul 2012, s. 177-180.
• Alan, Hayrunnisa, Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular (1360-1506), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• Alan, Hayrunnisa, Sultan Ebû Said Devri Timurlu Tarihi (1451-1469), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1996, (Basılmamış Doktora Tezi).
• Andreasyan, Hrand D., “XIV. ve XV. Yüzyıl Türk Tarihine Ait Ufak Kronolojiler ve Kolofonlar”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 3, İstanbul 1972, s. 83-148.
• Âşıkpaşazade, Âşıkpaşazade Tarihi, (Haz. Kemal Yavuz ve M. A. Yekta Saraç), K Kitaplığı Yayınları, İstanbul 2003.
• Atıcı Aryancan, Ayeş, Karakoyunlu Hükümdarlarından Cihânşah ve Dö- nemi (Siyaset-Teşkilat-İktisad-Din-Kültür 1438-1467), Ankara Ünv. SBE, Ankara 2010, (Basılmamış Doktora Tezi).
• Aziz b. Erdeşir-i Esterâbadî, Bezm u Rezm, (Çev. Mürsel Öztürk), Kül- tür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• Bala, Mirza, “Kadı Bürhaneddin”, İA, C. VI, MEB Yayınları, İstanbul 1978, 46-48.
• Baştürk, Saadettin, “Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri, Bu Seferle- re Karşı Koyma Çabaları ve Sonuçları”, History Studies, C. 2, S. Özel Sayı, 2010, s. 13-26.
• Budak Münşî Kazvinî, Cevahirü’l-Âhbar (Bahş-i Tarih-i İran ez Karako- yunlu ta Sal-ı 984 h.), (Haz. Muhsin Behram Nejad) Merkez-i Neşr- i Miras-ı Mektub, Tahran 1378.
• Ca’ferî b. Muhammed el-Hüseynî, Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk), (Çev. İsmail Aka), TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Devletşah Semerkandî, Tezkiretü’ş-Şuara, C.III, IV, (Çev. Necati Lugal), Kervan Yayınları, İstanbul 1977.
• Ebû Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye, (Türkçe Terc. Mürsel Öztürk), TTK Yayınları, Ankara 2014.
• Ebû Bekr-i Tihrânî, Kitâb-ı Diyârbekriyye, C.1-2, (Yayınlayanlar, Necati Lugan ve Faruk Sümer), TTK Yayınları, Ankara 1993.
• Erdem, İhan, “Osman Bey’in Ölümünden Uzun Hasan Padişah’a Ak- Koyunlular (1435-1456), Tarih Araştırmaları Dergisi, S.32, 2002, s. 103-131.
• Erdem, İlhan, “Akkoyunlu Devleti’nin Kurucusu Kara Yülük Osman Bey’in Hayatı ve Faaliyetleri”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Der- gisi, C. XXXIV, S. 1-2, Ankara 1990, s. 99-108.
• Erdem, İlhan, Kazım Paydaş, Akkoyunlu Devleti Tarihi (Siyaset, Teşkilat, Kültür), Birleşik Yayınevi, Ankara 2007.
• Erzi, Adnan Sadık, “Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araş- tırmalar”, Belleten, C. XVII, S. 70, Ankara 1954, s. 179-221.
• Feridun Bey, Münşeât’s-Selâtin, C. 1, İstanbul 1274.
• Hâfız-ı Ebrû, Zübdetü’t-Tevârîḫ, C. 4, (Neşr. Seyyid Kemal Hâc Seyyid Cevadi), Vizâret-i Ferheng ve İrşad-i İslâmî, Tahran 1385.
• Hândmîr, Tarih-i Habîbü‘s-Siyer fi Ahbar-ı Efrad-ı Beşer, C.4, (Haz. Mu- hammed Debîrsiyakî), Hayam Neşriyat, Tahran 1380.
• Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevârîh, (Çev. Mürsel Öztürk), TTK Yayınları, Ankara 2006.
• Hinz, Walther, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, (Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu), TTK Yayınları, Ankara 1992.
• Hoca Sadeddin Efendi, Tâcü‘t-Tevârih, C.2, (Haz. İsmet Parmaksızoğ- lu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• İbn Arabşah, Acâibu’l-Makdûr, (Çev. D. Ahsen Batur), Selenge Yayınla- rı, İstanbul 2012.
• İbni Tagrıberdi, En-Ncûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar), (Çev. D. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• İdris-i Bitlisi, Heşt Bihişt, C.II, (Haz. Mehmed Karataş, Selim Kaya, Yaşar Baş), Bitlis Eğitim Tanıtma Vakfı, Ankara 2008.
• Johannes Schiltberger, Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), (Çev. Turgut Akpınar), İletişim Yayınları, İstanbul 1997.
• Kadı Ahmed Gaffarî Kazvinî, Tarih-i Cihan Âra, (Nşr. Hasan Neraki), İntişârt-ı Kitabfuruşi Hafız, Tahran 1343.
• Kanat, Cüneyt, “Orta Doğu'da Hâkimiyet Mücadelesi (1382-1447) Memlûk-Timurlu Münasebetleri”, Türkler, C. 5, Yeni Türkiye Ya- yınları, Ankara 2002, s. 134-143.
• Kemaleddin Abdurrezzak Semerkandî, Matla‘-ı Sa‘deyn ve Mecma‘-ı Bahreyn, C. II/I, II/II, (Neşr. Abdul Hüseyin Nevâi), Pejuhaşkah-ı Ulum-i İnsanı ve Muta’alat-ı Ferhengi, Tahran 1383.
• Kurat, Akdes Nimet, Topkapı Saray Müzesi Arşivindeki Altınordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler, Bürhaneddin Matbaası, İstanbul 1940.
• Mehmet Neşri, Kitâb-ı Cihan-Nümâ, C.II, (Haz. Faik Reşit Unat, Meh- met Altay Köymen), TTK Yayınları, Ankara 1957.
• Mircaferi, Hüseyin, Tarih-i Timuriyân ve Türkmenân, İntişârt-ı Danış- gâh-ı İsfehan, Tahran 1388.
• Muhammed Yusuf Valeh-i İsfehâni-yi Kazvinî, Hold-i Barin (Tarih-i Timuryan ve Türkmenan), (Haz. Mir Haşim Muhaddis), Miras-ı Mektub Neşriyat, Tahran 1379.
• Necefli, Tevfik, Kara Koyunluha ve Akkoyunluha, (Farsçaya Çev. Perviz Zara’ Şahmersi), Tebriz 1390.
• Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, (Çev. Necati Lugal), TTK Yayınları, Ankara 1987.
• Özaydın, Abdülkerim, “Kadı Burhaneddîn”, DİA, C. 24, TDV. Yayınla- rı, İstanbul 2001, s. 74-75.
• Paydaş, Kazım, “Timurlu ve Türkmenlerin Şirvanşahlarla Olan Müna- sebetleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 25, S.40, 2006, s. 113- 140.
• Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, Ses Yayınları, İstanbul 1993.
• Roemer, Hans R. “Timurlular”, İ.A. C. 12/1, MEB Yayınları, İstanbul 1979, s. 347-371.
• Solmaz, Gürsoy, “Akkoyunlar’ın Kara Koyunlar’a Karşı Döşkaya Sal- dırısı,” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 37, Erzu- rum 2008, s. 241-246.
• Sümer, Faruk, “Akkoyunlar”, DİA, C. 2, TDV. Yayınları, İstanbul 1989, s. 270-274.
• Sümer, Faruk, Kara Koyunlar (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), C.1, TTK Yayınları, Ankara 1967.
• Şahbaz, Mehibe, “Timurlu Mirzalar Meselesi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 27, S. 2, 2018, s. 18-31.
• Şerefhan, Şerefname, C. II, (Editor by Vladimir Veliominof-Zernof), St. Petersbourg 1862.
• Şerefüddin Ali Yezdî, Zafernâme, (Çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınla- rı, İstanbul 2013.
• Tacü's-Selmani, Tarihnâme, (Çev. İsmail Aka), TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Tursun Bey, Tarih-i Ebû‘l Feth, (Haz. Mertol Tulum), Baha Maatbası, İstanbul, 1977.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Sivas ve Kayseri Hükümdarı Kadı Burhâneddin Ahmed”, Belleten, C. XXXII, S. 126, (Nisan), 1968, s. 191-245.
• Tâci-zâde Sa’dî Çelebi, Münşeâtı, (Nşr. Necati Lugal, Adnan Erzi), İstanbul Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1956.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Woods, John E., Akkoyunlular, (Çev. Sibel Özbudun), Milliyet Yayınla- rı, İstanbul 1993.
• Yahyâ Kazvînî, Lübbü‘t-Tevârîh, (Haz. Seyyid Celaleddin Tehrani), Müesesse-i Hıvar, Tahran 1314.
• Yınanç, Mükrimin Halil, “Akkoyunlular”, İA, C. I, MEB Yayınları, İstanbul 1978, 251-270.
• Yınanç, Mükrimin Halil, “Cihânşah”, İA, C. III, MEB Yayınları, İstan- bul 1978, s.173-189.
• Yücel, Yaşar, Kadı Burhâneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1970.
• Yücel, Yaşar, Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393- 1402), TTK Yayınları, Ankara 1989.
• Yüksel, Musa Şamil, El-Makrizi (Kitab es-Suluk) ve İbn Hacer (İnba`el- Gumr)`de Timur İle İlgili Kayıtlar Ve Çağdaşı Arap Tarihçilerine Göre Timur Tasviri, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2001, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).