İbn Rüşd’de Bilimsel Kanıtlama Yöntemi

Yıl 2020, Sayı: 23, 27 - 86, 01.07.2020

Hacı Kaya

Öz

İbn Rüşd, 12. yüzyıla gelinceye kadar birçok defa tercüme ve şerh edilen, ayrıca özgün çalışmalara da kaynaklık eden İkinci Analitikler üzerine küçük, orta ve büyük şerhler kaleme almıştır. İbn Rüşd, İkinci Analitikler’in otantikliğini yansıtmada büyük ölçüde başarılı olan Telhîsu’l-Burhân ve Şerhu’l-Burhân/Tefsîru’l-Burhân adlı orta ve büyük şerhleriyle burhân’ı, hem kendi felsefe sisteminin hem de İslâm felsefesinin merkezine koyarak bir kez daha tesis etmiştir. Beşerî bilgi türlerini kuşatan birer sanat ve bu bilgi türlerinin elde edilmesinin birer yöntemi olan beş sanat içerisinde burhân, kesin bilginin kuramsal çerçevesini oluşturan bir bilimsel kanıtlama yöntemine karşılık gelmektedir. İbn Rüşd’ün kendi felsefi dizgesinin ve İslâm felsefesinin merkezine koyduğu bu bilimsel kanıtlama yöntemi, “tümevarım-tümdengelim yöntemi” olarak adlandırılabilecek, temelinde tümevarım yatan bir bilimsel yönteme denk düşmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mantık, kanıtlama, metot, bilimsel bilgi, şerh.

The Method of Scientific Demonstration in Averroes

Öz

Averroes wrote small, medium, and magnum commentaries on the Posterior Analytics, which is translated and commented many times until the 12th century, and also originated in original studies. Averroes has established the demonstration once again with his medium and magnum commentaries that are named Talkhis al-Burhan and Sharh al-Burhan/ Tafsir al-Burhan, which have been largely successful in reflecting the authenticity of the Posterior Analytics, by placing the demonstration at the center of both his philosophical system and Islamic philosophy. The demonstration, in five arts which are an art encompassing human knowledge types and a method of obtaining these types of knowledge, refers to a method of scientific demonstration that builds the theoretical framework of definitive scientific knowledge. This scientific demonstrative method, which Averroes put at the center of his philosophical system and Islamic philosophy, corresponds to a scientific method that can be called “the inductive-deductive method” based on induction.

Anahtar Kelimeler

Logic, demonstration, method, scientific knowledge, commentary.

Kaynakça

• Aristoteles, Birinci Çözümlemeler, çev. Ali Houshiary, 1. Baskı, Ankara: Dost Kitabevi, 1998.
• Aristoteles, Fizik, çev. Saffet Babür, 7. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Ya- yınları, 2019.
• Aristoteles, İkinci Çözümlemeler, çev. Ali Houshiary, 1. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Aristoteles, Kategoriler, çev. Saffet Babür, 2. Baskı, İmge Kitabevi, 1996.
• Aristoteles, Metafizik, çev. Ahmet Arslan, 3. Baskı, İstanbul: Sosyal Yayınları, 2010.
• Aristoteles, Organon I, Kategoryalar, çev. Hamdi Ragıp Atademir, 2. Baskı, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1963.
• Aristoteles, Organon II, Önerme, çev. Hamdi Ragıp Atademir, 2. Baskı, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1963.
• Aristoteles, Organon V, Topikler, çev. Hamdi Ragıp Atademir, 2. Baskı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
• Aristoteles, Poetika, çev. İsmail Tunalı, 13. Baskı, İstanbul: Remzi Kita- bevi, 2006.
• Aristoteles, Retorik, çev. Mehmet H. Doğan, 16. Baskı, İstanbul: Yapı kredi Yayınları, 2018.
• Aristoteles, Sofistçe Çürütmeler, çev. Y. Gurur Sev, 1. Baskı, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
• Aristotle, “Posterior Analytics”, Posterior Analytics, Topica içinde, trans- lated by Hugh Tredennick & E. S. Forster, London: Harvard Uni- versity Press, 1997.
• Atademir, Hamdi Ragıp, “Giriş”, Aristoteles, Organon V, Topikler, çev. Hamdi Ragıp Atademir, 2. Baskı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
• Averrois, “Expositionibus, Media & Magna”, Aristotelis, “Posteriorum Analiticorum”, Tomus Secundus Operum Aristotelis, eam duntaxat logicae partem continensquae resolutiua nuncupatur seu Posteriora Analitica cum Ambabus Averrois Altividi, Aristotelicoru vestigatoris penetralium, expositionibus Media & Magna içinde, çev. Ioan. Fran- cisco Burana, Venetiis: MDLX.
• Ayık, Hasan, İslâm Mantık Geleneği ve Doğuluların Mantığı, 1. Baskı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Bacon, Francis, Novum Organum, Tabiatın Yorumu ve İnsan Âlemi Hak- kında Özlü Sözler, çev. Sema Önal, 1. Baskı, İstanbul: Say Yayınları, 2012.
• Bedevî, Abdurrahman, “Tasdîr ‘âmm”, İbn Rüşd, Şerhu’l-Burhân li- Aristû ve Telhîsu’l-Burhân, nşr. Abdurrahman Bedevi, Kuveyt: el- Meclisu’l-Vatanî li’s-Sakâfe ve’l-Fünûn ve’l-Âdâb, 1984.
• Bertrand, Alexis, Mebâdi-i Felsefe-i İlmiyye, Kitâb-ı Evvel: Felsefe-i İlmiyye, çev. Salih Zeki, İstanbul: Matbaa-i Âmire, h. 1333.
• Burnett, Charles, “Arapça Mantık Eserlerinin Ortaçağ ve Rönesansta Latinceye Tercümesi”, çev. Nazım Hasırcı, Sakarya Üniversitesi İla- hiyat Fakültesi Dergisi, C. XV, S. 27 (2013), ss. 263-273.
• Câbirî, Muhammed Âbid, Felsefi Mirasımız ve Biz, çev. Said Aykut, 1. Baskı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• Durusoy, Ali, “İbn Rüşd’ün Aristoteles İnşasında Fârâbî ve İbn Sînâ’nın Katkıları”, Doğu-Batı İlişkisinin Entelektüel Boyutu İbn Rüşd’ü Yeniden Düşünmek, c.1, Sivas (2009), ss. 283-293.
• Fârâbî, Analitik Kitabı, çev. Hacı Kaya, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araş- tırmaları Dergisi, Aristoteles Özel Sayısı, S. 34 (2017), ss. 215-239.
• Fârâbî, Kitâbu’l-Burhân, çev. Ömer Türker ve Ömer Mahir Alper, 1. Baskı, İstanbul: Klasik Yayınevi, 2008.
• Gazzâlî, Filozofların Tutarsızlığı, çev. Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarıoğ- lu, 1. Baskı, İstanbul: Klasik Yayınevi, 2005.
• İbn Heysem, eş-Şükûk ‘alâ Batlamyûs, İbrahim Medkûr’un giriş yazısıy- la thk. Abdulhamîd Sabra ve Nebîl eş-Şehâbî, Kâhire: 1981.
• İbn Rüşd, “Kitâbu’l-‘İbâre”, Telhîsu Mantıki Aristû içinde, c.1, thk. Cirâr Cihâmî, Beyrut: Câmi‘atu’l-Lübnâniyye, 1982.
• İbn Rüşd, “Kitâbu’l-Burhân”, Telhîsu Mantıki Aristû içinde, c.2, thk. Cirâr Cihâmî, Beyrût: Câmi‘atu’l-Lübnâniyye, 1982.
• İbn Rüşd, “Kitâbu’l-Cedel”, Telhîsu Mantıki Aristû içinde, c.3, thk. Cirâr Cihâmî, Beyrut: Câmi‘atu’l-Lübnâniyye, 1982.
• İbn Rüşd, “Kitâbu’l-Kıyâs”, Telhîsu Mantıki Aristû içinde, c.2, thk. Cirâr Cihâmî, Beyrut: Câmi‘atu’l-Lübnâniyye, 1982.
• İbn Rüşd, “Kitâbu’l-Mekûlât”, Telhîsu Mantıki Aristû içinde, c.1, thk. Cirâr Cihâmî, Beyrut: Câmi‘atu’l-Lübnâniyye, 1982.
• İbn Rüşd, “Kitâbu’l-Mugâlata”, Telhîsu Mantıki Aristû içinde, c.3, thk. Cirâr Cihâmî, Beyrut: Câmi‘atu’l-Lübnâniyye, 1982.
• İbn Rüşd, Faslu’l-Makâl, çev. Bekir Karlığa, 1. Baskı, İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• İbn Rüşd, İkinci Analitikler’in Orta Şerhi, çev. Hacı Kaya, 1. Baskı, İstan- bul: Klasik Yayınları, 2015.
• İbn Rüşd, Metafizik Şerhi, çev. Muhittin Macit, 1. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Rüşd, Şerhu’l-Burhân li-Aristû ve Telhîsu’l-Burhân, nşr. Abdurrah- man Bedevî, Kuveyt: el-Meclisu’l-Vatanî li’s-Sakâfe ve’l-Fünûn ve’l-Âdâb, 1984.
• İbn Rüşd, Telhîsu Kitâbi’l-Burhân, Charles Butterworth ve Ahmed Ab- dulmecîd Harîdî’nin katkılarıyla nşr. Mahmud Kâsım, Kâhire: el- Heyetu’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme, 1982.
• İbn Rüşd, Telhîsu Kitâbi’ş-Şi‘r, Poetika (Şiir) Orta Şerhi, inc. ve çev. Ali Tekin, 1. Baskı, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• İbn Rüşd, Telhîsu’l-Hatâbe, thk. Abdurrahman Bedevî, Beyrut: Dâru’l- Kalem, t.y.
• İbn Rüşd, Tutarsızlığın Tutarsızlığı, çev. Kemal Işık ve Mehmet Dağ, 1. Baskı, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, 1986.
• İbn Sînâ, Dânişnâme-i Alâî, Alâî Hikmet Kitabı, çev. Murat Demirkol, 1. Baskı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• İbn Sînâ, Dânişnâme-i Alâî, thk. Muhammed Muîn ve Seyyid Muham- med Mişkât, Tahran: h.1331.
• İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-Tenbîhât, thk. Süleymân Dünyâ, Kâhire: Dâru’l- Me‘ârif, t.y.
• İbn Sînâ, en-Necât fi'l-Hikmeti'l-Mantıkiyye ve't-Tabî‘iyye ve’l-İlâhiyye, nşr. Muhyiddîn Sabrî el-Kürdî, 2. Baskı, Kâhire: Matba‘atü's- Sa‘âde, 1938.
• İbn Sînâ, en-Necât, Felsefenin Temel Konuları, çev. Kübra Şenel, 1. Baskı, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ, İşaretler ve Tembihler, çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit ve Ekrem Demirli, 1. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ, II. Analitikler, çev. Ömer Türker, 1. Baskı, İstan- bul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ, Metafizik I, çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker, 1. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ, Topikler, çev. Ömer Türker, 1. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• İhvân-ı Safâ, “İkinci Analitiklerin (Burhân) Anlamı Üzerine”, İhvân-ı Safâ Risaleleri içinde, c.1, ss. 305-321, çev. Elmin Aliyev, 1. Baskı, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Kant, Immanuel, Arı Usun Eleştirisi, çev. Aziz Yardımlı, 5. Baskı, İstan- bul: İdea Yayınları, 2017.
• Karlığa, Bekir, İslâm Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, 1. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• Kaya, Hacı, “Giriş”, İbn Rüşd, İkinci Analitikler’in Orta Şerhi, ss. 9-25, çev. Hacı Kaya, 1. Baskı, İstanbul: Klasik Yayınevi, 2015.
• Kaya, Hacı, “İbn Rüşd Felsefesinde Bilimsel Yöntem”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 4 (2013), ss.13-34.
• Keklik, Nihat, İslâm Mantık Tarihi ve Fârâbî Mantığı, c.1, İstanbul: İstan- bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Koyré, Alexandre, Yeniçağ Biliminin Doğuşu, çev. Kurtuluş Dinçer, 2. Baskı, Ankara: Gündoğan Yayınları, 1994.
• Kuhn, Thomas, Bilimsel Devrimlerin Yapısı, çev. Nilüfer Kuyaş, 6. Baskı, İstanbul: Alan Yayıncılık, 2003.
• Kutluer, İlhan, İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, 3. Baskı, İstan- bul: İz Yayıncılık, 2013.
• Losee, John, Bilim Felsefesine Tarihsel Bir Giriş, çev. Elif Derviş, 2. Baskı, Ankara: Dost Kitabevi, 2012.
• Öklides, Öklid’in Elemanları, çev. Ali Sinan Sertöz, 2. Baskı, Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2019.
• Peters, Francis E., Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü, çev. ve haz. Hakkı Hünler, 1. Baskı, İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2004.
• Poincaré, Henri, Bilim ve Hipotez, çev. Fethi Yücel, 3. Baskı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Reichenbach, Hans, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, çev. Cemal Yıldırım, 3. Baskı, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2000.
• Rescher, Nicholas, İslâm Mantık Tarihi, çev. Ahmet Kayacık, 1. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Ross, David, Aristoteles, çev. Ahmet Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2002.
• Singer, Charles, A Short History of Scientific Ideas to 1900, London: Oxford University Press, 1959.
• Street, Tony, İslâm Mantık Tarihi, der. ve çev. Harun Kuşlu, 1. Baskı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Tekin, Ali, “Aristoteles’in Analütika Hüstera (Kitâbu’l-Burhân) Adlı Eseri, Meşşâî Gelenekteki Yeri ve Üzerine Yazılan Şerhler”, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 3 & 4 (2014), ss. 43-86.
• Ülken, Hilmi Z., Bilim Felsefesi, 2. Baskı, İstanbul: Ülken Yayınları, 1983.
• Yıldırım, Cemal, Bilim Felsefesi, 10. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2005.