Eski Kültürlerde Gök ve Güneşle İlgili Bazı Kavramların Kıpçak Sözlüklerine Yansıması

Yıl 2020, Sayı: 23, 457 - 480, 01.07.2020

Pelin Kocapınar

Öz

İnsanlar ilk çağlardan beri doğa unsurlarını ve olaylarını gözlemlemişlerdir. Gök cisimlerinin düzenli hareketlerinden, özellikle zamanı gösteren unsur olarak yararlanmış, yaşamlarını kolaylaştırmışlardır. Tarihî dönemlerde hemen hemen her toplumda ve dinlerde gök unsurları kutsiyet de kazanmıştır. Bu durum söz varlığına da yansımıştır. Hem bilimsel olarak insanlığa sağladığı fayda hem kutsal olma yönleriyle gök ve güneşin, çok eski çağlardan beri insan yaşamında özel yerleri olmuştur. Zamana, mekâna ve dinlere göre kutsallığı değişiklik gösterse de gök, güneş ve ilgili sözler Türkçede de yerini almıştır. Makalede, tarihi Kıpçak Türkçesinin üç alanında Codex Cumanicus, Memlûk ve Ermeni harfli Kıpçak Türkçeleri gökyüzü ve güneş ile ilgili söz varlığı ele alınacaktır. Bu kelimeler kozmolojik, dinî, edebî, mistik, kültürel ve dil yönüyle değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, Tarihî Kıpçak Türkçesi, gök, güneş, kült, söz varlığı.

Reflection of Some Concepts Related to Sky and Sun into Kipchak Dictionaries in Ancient Cultures

Öz

Humans have observed nature elements and events from an early age. They have benefited from the regular movements of the celestial bodies, especially as a sign of the time, and made their lives easier. Celestial elements have also been blessed in almost every society and religion in historical periods. This situation is also reflected in the vocabulary. Sky and sun have had special places in human life since ancient times with their scientific benefits to humanity and being sacred. Although its holiness varies according to time, place and religions, sky, sun, and related words have taken their place in Turkish. In the article, in the three areas of historical Kipchak Turkish Codex Cumanicus, Mamluk Turkish, and Armenian letter Kipchak Turkish the vocabulary related to the sky and sun will be discussed. These words will be evaluated in terms of cosmological, religious, literary, mystical, cultural, and linguistic aspects.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language, Historical Kipchak Turkish, sky, sun, cult, vocabulary.

Kaynakça

• Argunşah, Mustafa ve Galip Güner. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Eminoğlu, Emin. Kitâbü’l-Ef’al (Kıpçakça Satır Arası Sözlük), Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Ercilasun, A.Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Ercilasun, A.Bican ve Ziyat Akkoyunlu. Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Garkavets, Alexander. Kıpçakskoye pis'mennoye naslediye, Tom III, Kıp- çakskiy slovar. Almatı: Baur-Kasean, 2010.
• Gener, Cihangir. Ezoterik-Batıni Doktrinler Ansiklopedisi-Cilt 3-Semavi İnançlar Çağı, Ankara: Bilgelik Okulu Yayınları, 2014.
• Güner, Galip. Resûlî Sözlüğü’nün Türkçe Söz Varlığı. İstanbul: Kesit Yayınları, 2017.
• Kızıl, Hayreddin. “Mitra’dan ‘Mithras’ın Sırları”na Mitraizm’in Kuru- luş Serüveni”. Ekev Akademi Dergisi, 17/55 (Bahar 2013): 113-136.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi, C.II. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Toparlı Recep ve Hanifi Vural, Recep Karaatlı. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları 2007.
• Unat, Yavuz. “Eski Astronomi Metinlerinde Karşılaşılan Astronomi Terimlerine İlişkin Bir Sözlük Denemesi”, OTAM (Ankara Üniver- sitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: (2000): 633-696.
• “Gezegenler ve Simya”, Erişim Tarihi: 4.2020, http://www.burclar.net/astroloji/gezegenler-ve-simya.
• “Güncel Türkçe Sözlük (TDK)”, Erişim Tarihi: 7.4.2020, https://sozluk.gov.tr. “Pazar-Sunday”, Erişim Tarihi: 4.2020, https://tr.qwe.wiki/wiki/Sunday#Sunday_in_Christianity.
• “Samanyolu - Kubbealtı Lugati”, Erişim Tarihi: 1.4.2020, http://www.lugatim.com/s/samanyolu.
• “Semavat - Kubbealtı Lugati”, Erişim Tarihi: 31.03.2020, http://www.lugatim.com/s/semavat.