Türkiye Türkçesinde +CIl / +CUl Eki ve 'Eskicil' Sözü

Yıl 2020, Sayı: 24, 57 - 80, 01.10.2020

Ahmet Kayasandık

Öz

Türkçede yeni kelimeler yapmanın yollarından biri yapım ekleriyle kelimeler türetmektir. Ancak bunun dilin kurallarına uygun olarak yapılması gerekir. Ek canlı olmalı, benzer örnekleri bulunmalı, kuruluşu tutarlı, yapısı doğru, anlamı açık olmalıdır. Eski kaynaklarda sınırlı örnekleri bulunan +CIl / +CUl ekiyle düşkünlük, alışkınlık, benzerlik kavramı taşıyan kelimeler türetilmiştir. Son zamanlarda ekin asıl işlevine getirildiği isme bağımlılık, yakınlık, isteklilik, sıralama gibi kavramlar yüklenmiş; sayıca az olsa da yine bu ekle bazı araç, gereç adları, bitki adları, oyun adları, terimler ve somut kelimeler yapılmıştır. Eskicil gibi birkaç örnekte ise bu eke, terim türetme ilkelerine pek de uygun olmadığı hâlde nispet eki işlevi yüklenmiştir. Bu çalışmada ekin kelimeye kattığı kavramlar göz önünde bulundurularak bu ekle türetilen bütün kelimeler gruplandırılmış ve sözlük anlamları verilmiştir. Ayrıca arkaik yerine kullanılan terimlerden biri olan eskicil sözünün terim yapma yöntemlerine uygun olmadığı belirtilerek bu terim için arkaik veya eski dil ögesi ya da eski unsur ifadeleri önerilmiştir.

Anahtar Kelimeler

+CIl/ +CUl yapım eki, kelime türetme, terim yapma, eskicil.

+CIl / +CUl Derivational Affix and the Word 'Archaic' in Turkey Turkish

Öz

One of the ways to make new words in Turkish is to derive words with suffixes. However, this must be done in accordance with the rules of the language. The annex must be alive, have similar examples, be consistent in structure, have the right structure, and clear meaning. Words with the concept of indulgence, familiarity and similarity are derived with the suffix + CIl / + CUl, which have limited examples in ancient sources. Recently, concepts such as addiction, closeness, willingness, and sorting were added to the original function of the supplement. Although there are few numbers, some tools, equipment names, plant names, game names, terms and concrete words have been made. In a few examples, such as the word “eskicil”, this suffix has been loaded with a relative suffix function, although it is not very well suited to the term derivation principles. In this study, considering the concepts that the suffix adds to the word, all the words derived with this suffix are grouped and their dictionary meanings are given. In addition, it is stated that the word “eskicil” which is one of the terms used instead of archaic is not suitable for the methods of making terms and archaic or old language or old element expressions are suggested for this term.

Anahtar Kelimeler

+ CIL / + CUL derivational affix, word derivation, terminology, antiquarian.

Kaynakça

• Balcı, T., Balcı, H (2014). Dil oyunları ya da dil mühendisliği: Mustafa Balbay’ın dil kullanımı, 4. Uluslararası Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu 17-19 Haziran 2004 Bildirileri, Çanakkale
• Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yayınları: 528
• Bilgegil, M. K. (1982). Türkçe dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları
• Bozel, M. (2008). Türkiye Türkçesindeki türemiş adların aldıkları yapım eklerine göre anlam ve görev özellikleri bu konudaki bilgi ve bulguların ilköğretim 2. kademe Türkçe (dilbilgisi) derslerinde kullanılışı (Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir)
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat
• Deny, J. (1943). Türk dili grameri (Osmanlı lehçesi) (Tercüme, Ali Ulvi Elöve), İstanbul: Maarif Vekaleti Yayınları
• Derleme sözlüğü (12 Cilt) (1993). Ankara: TDK Yayınları: 211
• Edebiyat ve söz sanatı terimleri sözlüğü (1948). İstanbul: TDK
• Eker, S. (2003). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları
• Ergin, M. (1982). Türk dil bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları
• Ertekinoğlu, S. (2016). Doğu Anadolu ağızlarındaki bazı sözcük ve eklerde eskicil izler. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/1, s.189-203
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK Yayınları
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözlerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları: 911
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: TDK Yayınları: 673
• Güncel Türkçe sözlük (2011). Ankara: TDK Yayınları: 549
• Güngördü, E. (2002). İsimden fiil türeten +çı-/+çi- eki ve gelişmiş şekilleri. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 3, s. 171-182
• Gürsoy-Naskali, E. (1997). Türk Dünyası gramer terimleri kılavuzu. Ankara: TDK Yayınları: 667
• Güzel, F. (2019). Türkiye Türkçesi ağızlarında yapım ekleri. Ankara: TDK Yayınları: 1305.
• Hatiboğlu, V. (1974). Türkçedeki eklerin kökeni. Türk Dili, C 29, S 268
• Hünerli, B. (2012). Türkiye Türkçesi ağızlarında “keri (geri)” sözcüğünün eskicil bir kullanımı, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/2 Spring 2012, p. 597-604, Ankara.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, S. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları
• Karaağaç, G. (2016). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ
• Karabulut, F., Kazanlar, E. (2018). Türk dilinin eskicil bir kelimesi alaçuk: yapısal-kökenbilimsel bir analiz. Journal of Turkish Language and Literature, Volume: 4, Issue: 2, Spring 2018, p. 404- 427.
• Kocaman, A. (1990). Dilbilim terimleri sözlüğü. Dilbilim Araştırmaları.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları: 575
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri: (Şekil bilgisi), Ankara: TDK Yayınları: 827
• Mert, A. (2017) Kutadgu Bilig nüshalarının eskicillik açısından karşılaştırılması. Bilig, Kış 2017, S 80, s. 179-215
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük-Çağdaş Türkçenin etimolojisi. Liber Plus Yayınları.
• Okatan, H. İ. (2013). Sûdî’nin Şerh-i Bostan’ında geçen arkaik kelimeler, TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, Eylül 2013, Cilt: 5/Yaz, Sayı: 19, s.15-55
• Ölmez, M. (2003). Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine. Mustafa Canpolat Armağanı, Ankara, s. 135-142
• Özdemir, E. (1973). Terim hazırlama kılavuzu. Ankara: TDK Yayınları.
• Tarama sözlüğü, 1-12 (1974). Ankara: TDK Yayınları
• Timurtaş, F. K. (1979). Uydurma olan ve olmayan yeni kelimeler sözlüğü. İstanbul: Umur Kitapçılık
• Tietze, A. (2002). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. İstanbul: Simurg Kitapçılık, Yayıncılık ve Dağıtım
• Vardar, B. vd. (1978). Dilbilim ve dilbilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları
• Yıldırım, G. (2011). Türkçede benzerlik, eşitlik ifade eden isimden isim yapma ekleri (Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara)
• Yılmaz, E. (2014). Temel dil bilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: Pegem Akademi.
• Zülfikar, H. (1991). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Ankara: TDK Yayınları: 569
• https://www.nisanyansozluk.com/?k=adamcıl (Erişim tarihi: 16.2.2020)
• Şimşek, C. Y. (2018). Eskicilvebasın-1 (31 Ağustos 2018), https://www.yeniakit.com.tr/yazarlar/c-yakup- simsek/eskicilvebasin-1-25607.html (Erişim tarihi: 15.2.2020)