Kazak Türkçesinde İsteme Kipliğini Kodlayan Fiiller

Yıl 2021, Sayı: 25, 89 - 110, 29.01.2021

Elanur Kazanlar Ürkmez

Öz

Kiplik konuşurun gerçek veya gerçek olmayan dünya hakkındaki bilgi ve tutumlarını kodlayan dilsel araçlardır. Kipliğin anlamsal ve yapısal olarak ele alınması, işaret ettiği anlam alanlarının sayısız olması onu tanımlanması ve sınıflandırılması güç kategorilerden biri haline getirmiştir. 19. yüzyıldan itibaren kiplik, dilbilimi sahasında farklı yaklaşım ve bakış açılarıyla ele alınmış, böylece çok sayıda kiplik sınıflandırması yapılmıştır. Yapılan sınıflandırmaların kimisinde istek kipliği farklı kiplik türleri altında değerlendirilirken, kimilerinde yer almamıştır. Bu çalışmada istek kipliğinin kendisi gibi istendik eylemleri işaretleyen emir, rica ve yalvarma alt anlam alanları ile birlikte oluşturduğu isteme kipliği üzerinde durulmuştur. İsteme kipliği Kazak Türkçesinde kip ekleri, analitik yapılar, fiiller, edatlar, söylem stratejileri gibi çeşitli işaretleyicilerle kodlanmaktadır. Türkiye’de yapılan yapı odaklı kiplik çalışmalarının çoğunluğu morfolojik ve morfo-sentaktik işaretleyiciler üzerinedir. Bu çalışmada ise farklı olarak Kazak Türkçesinde isteme kipliğini işaretleyen fiiller ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

isteme kipliği, emir, istek, rica, yalvarma

Verbs Which Encode Subjunctive Modality in Kazakh Language

Öz

Modalities are linguistic tools that encode the knowledge and attitudes of the speaker about the real or unreal world. Its semantic and structural handling, the number of meaning areas used has made it one of the categories that are difficult to define and classify. Since 19th century, modality has been addressed with different approaches and perspectives in the field of linguistics, so that many classifications have been made. In some of the its classifications, the subjunctive modality has evaluated under different modality types, while in others has not find a place. In this study, subjunctive modality formed by the sub-fields of order, volition, request, entreaty has emphasized. Subjunctive modality is coded in Kazakh with various markers such as modal suffixes, analytical structures, verbs, prepositions, discourse strategies. The majority of the studies in Turkey is structural and about its morpho-syntactic and morphological markers. In this study, differently, verbs indicating subjunctive modality in Kazakh has been examined.

Anahtar Kelimeler

Subjunctive Modality, Order, Volition, Request, Entreaty

Kaynakça

• Aslan Demir, Sema, Türkçede İsteme Kipliği Semantik-Pragmatik Bir İnceleme. Ankara: Grafiker Yayınları, 2008.
• Bayraktar Erten, Nesrin, “Türkiye Türkçesinde Emir ve Rica Bildiren Kullanımlar Üzerine”. Modern Türlük Araştırmaları Dergisi 11/3, 2014: 93-105.
• de Haan, Ferdinand, “Typological Approaches to Modality” The Expression of Modality, Ed. Wolfgang Klein-Stephen Levinson, Berlin: Mouton de Guyter, 2006: 27-69.
• Karabağ, İmran, “Türkçede Kip ve Kiplik Olgusu”, Türk Dili. 2 (585), 2000: 275- 278. Narrog, s. 91.
• Aslan Demir, s. 94-95.
• Kazanlar Ürkmez, Elanur, Kazak Türkçesinde Kiplik:Morfo-Sentaktik Semantik Bir Analiz, Doktora Tezi, Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Kerimoğlu, Caner, Kiplik ve Kip. Ankara: Pegem Akademi, 2018.
• Koç, Kenan& Bayniyazov, Atabek& Başkapan, Vehbi , Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ, 2003.
• Narrog, Heiko, Modality in Japanese: The Layered Structure Of The Clause and Hierarchies of Functional Categories. Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins, 2009.
• Noonan Michael. “Complementation”, Language Typology and Syntactic Description II: Complex Construction, Ed. Timothy Shopen, Cambridge: Cambridge University Press, 2007: 52-150.
• Palmer, F.R., Mood and Modality (Second Edition). Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
• Van Der Auwera, Johan, Plungian, Vladimir A., “Modality’s Semantic Map”, Linguistics Typogy. 2, 1998: 79-124.
• Vardar, Berke, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual, 2007.
• Webster's Dictionary of Synonyms, Springfield-Massachusetts: Merriam-Webster INC, 1984.
• Ӓbdirayım, T., Alabuğa Awlağan Kün: Xikayat, Ӓñgimeler, Ertegiler, Mısaldar. Almatı: Balalar Ӓdebiyeti, 2012.
• Dӓwtayulı, N., Atı Joq Ӓñgime. Almatı: Mereke Baspasy, 2012.
• Dosjan, S., Ülken Üydegi Ürey. Almatı: Jazuwşı, 2013.
• Düysenbek, Ӓ., Kökjiyek -Ӓñgimeler men Povester. Astana: Foliyant, 2012.
• Kölbayev, T., Öşpes Dañq. Almatı: Aziya Arna, 2013.
• Qasqabasov, S., Altın Jılğa -Zerttewler men Maqalaları. Almatı: Jibek Jolı, 2013.
• Qusanbek, B., Bir Sӓt Jӓne Bükil Ğumır. Qurast: Ğ. İsaxan. Almatı: Rariytet, 2012.
• Mӓjitov, M., Qunıskerey. Almatı: Alaş Jolı, 2012.
• Nurmağanbetov, T., Qoş Bol, Ata . Almatı: Taymas Baspa Üyi, 2012.
• Otarbayev, R., Ayna-Ğumır –P’esalar. Astana: Foliyant, 2013.
• Öteniyazov, S., Attila –Tarix, Tulğa, Waqıt. Almatı:Aruwna, 2005.
• Salğaraulı, Q., Ulı Dala. Astana: Foliyant, 2013.
• https://www.azattyq.org/a/central_asia_uzbekistan_teachers_heating_schools/2524 7511.html, 20.01.2020.
• https://www.azattyq.org/a/25282095.html, 20.01.2020.
• http://www.kstu.kz/wp-content/uploads/docs/ik_kz/teor/teor5.htm, 20.01.2020.
• https://www.muftyat.kz/kk/nasihat/zhuma-minberi/2019-12-04/29484-ata-ananyn- kadiri/, 20.01.2020.
• http://balalaralemi.kz/article/152/Onege#.XiXHHiM8XDc, 20.01.2020.
• http://reactor.inform.kz/kz/putin-askeri-kyzmetkerlerdin-sanyn-kobeytuge-zharlyk- berdi-a39283, 20.01.2020.
• https://www.azattyq.org/a/1175707.html, 20.01.2020.
• http://www.eng-kaz.kz/Dictionary/?letter=i&page=130, 20.01.2020.
• https://egemen.kz/article/174200-daryn-danhghyly, 28.04.2020.
• http://sko.gov.kz/news/read/1493092999440.html, 10.05.2020.
• https://textarchive.ru/c-1716606-pall.html, 10.05.2020.
• https://www.referat911.ru/Mejdunarodnye-otnosheniya/zhaa-germaniyany- keskonrad-adenaujer/112076-1962759-place1.html, 28.04.2020.
• http://www.elarna.net/m/kitap_kk.php?id=5633&oku=39284&qolfon=jok, 01.05.2020.
• https://aqtobegazeti.kz/?p=9080, 01.05.2020. https://aikyn.kz/15492-pedagog-zangy/, 01.05.2020.
• https://www.azattyq.org/a/1178744.html, 20.01.2020.
• https://www.kt.kz/kaz/society/akmola_oblisinin_enbekshilder_auilindagi_orta_me kteptin_mugalimi_himija_panin_agilshinsha_okituda_1153647089.html, 01.05.2020.
• https://egemen.kz/article/227560-k%C9%99sipkerler-mulik-salyghynan-bosatudy- suraydy, 01.05.2020.
• https://qazaqadebieti.kz/19872/zhala-ash-bar-da-zhau-a-ti, 10.05.2020.