Eş‘arîliğin Gelişim Süreci ve Temel Görüşleri

Yıl 2021, Sayı: 26, 461 - 484, 30.04.2021

Ekrem Uysal

Öz

İslâm coğrafyasının geniş alanlara yayılmasıyla birlikte müslümanların karşılaştığı değişik din, inanç ve kültürler neticesinde ortaya çıkan bilimsel gelişmeler ve tercüme faaliyetleri farklı tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bu durumun neticesinde itikâdî konularda müslümanların karşılaştıkları soru ve sorunları çözmeye çalışmak; müslüman olmayanları aklî ve naklî delillerle İslâm’a davet etmek gibi alanlarda mücadelesini sürdüren kelâmî fırkalardan birisi de Eş‘arî’nin başını çektiği Eş‘arîyye mezhebi olmuştur. Eş‘arî mezhebi İmam Eş‘arî’nin kelâmî görüşleri etrafında kendisini takip eden âlimler tarafından sistematize edilmiş olup onun itikâdî alandaki görüşlerini benimseyenlerin oluşturduğu fırkaya da Eş’âriyye denilmiştir. İlk dönemlerden itibaren çok sağlam bir kelâm metodu ortaya koyan Eş‘arîlik, akıl ve nakil dengesini yeniden şekillendirerek İslâm coğrafyasının birçok alanına yayılma imkanını bulmuştur. Eş‘arîlik konusu ele alındığında diğer çalışmaların neredeyse bütün mezheplerin görüşlerini de ele almak suretiyle zihin karışıklığına neden oldukları görülmektedir. Ele aldığımız bu makalemizde Eş‘arîliğin süreç içerisinde geçirdiği dönemler, bu dönemlerin ana özellikleri ve en önemli şahsiyeleri ile değişiklik gösteren temel görüşlerini sade ve yalın bir dille değerlendirmeye çalıştık. Böylece konuyla ilgili araştırma yapmak isteyenlerin sadece bu makalemize dahi başvurmaları yapacakları çalışmalara büyük bir katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

İmam Eş‘arî, Eş‘arîler, Küllabîler, Ehl-i hadis, Mu‘tezile.

Development Process of Ash'arism And Their Basic Views

Öz

With the spread of the Islamic geography to large areas, the scientific developments and translation activities that emerged as a result of the different religions, beliefs and cultures encountered by Muslims brought different discussions together. As a result of this situation, trying to solve the questions and problems that Muslims face in issues related to faith; one of the kalam societies that continued its struggle in areas such as inviting non-Muslims to Islam with rational and narrative evidence was the Esh'arî sect led by Esh'arî. The Ash’ari sect was systematized by the scholars who followed it around the theological views of Imam Ash’ari. Thereby, the sect that was composed of people who adopt his views in the field of faith was called Ash’âriyya. Establishing a very robust method of theology since the early periods, Eş‘arîsm had the opportunity to spread to many Islamic geographies by reshaping the balance of reason and narration. When the issue of Ash’ârîsm is considered, it is seen that other studies cause confusion since they had considered the views of almost all sects. In this article that we have handled the issue, we have tried to evaluate the periods that Ash’ârîsm experienced during this process, the main features of these periods and their most important personalities and the basic views that set differences in a simple and plain language. Thus, those who want to carry out research on the subject will make a great contribution to the studies when they will apply to even this article.

Anahtar Kelimeler

Imam Ash’ârî, Ash’ârîs, Kullâbîs, Ahl Al-Hadith, Mu’tazila.

Kaynakça

• Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb, “Cüveynî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1993, VIII, ss. 141-144.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî, el-Müsned, 6 Cilt, Mısır: Bulak, 1313.
• Alıcı, Mustafa, “Şefaat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2010, XXVIII, ss. 411-412.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfuddin Ali b. Muhammed b. Salim, Ebkâru’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn, thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî, 5 Cilt, Kahire: Dâru’l- Kutub, 1424/2004.
• Anay, Harun, “Devvânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1994, IX, ss. 257-262.
• Arslan, Hulusi, Kelâm Tarihi ve Ekolleri, Malatya: Medipres Yayınları, 2012.
• Aruçi, Muhammed, “Senûsî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2009, XXXVI, ss. 534-535.
• Aydın, Hüseyin, Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî’de Nazar ve İstidlal, Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
• Bağdâdî, Ahmet b. Ali el-Hatîb, Tarihu Bağdad ev Medinetü’s-Selam, thk. Mustafa Abdulkadir Ata, 21 Cilt, Beyrut: y.y., 1350/1931.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed b. Abdullah et-Temimî, el-Fark Beyne’l-Firak, Kahire: Mektebetü Dâri’t-Turâs, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed b. Abdullah et-Temimî, Usûlü’d-Dîn, thk. Ahmed Şemsüddîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1432/2002.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib, Temhidü’l-Evâil ve Telhisu’d-Delâil, thk. İmaduddin Ahmed Haydar, Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1407/1987.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib, İ‘cazu’l-Kur’ân, Beyrut: Âlemu’l- Kutub, 1988.
• Başoğlu, Tuncay, “Sebr ve Taksim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2009, XXXVI, ss. 255-256.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu‘s-Sahîh, 8 Cilt. İstanbul: y.y., 1981.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed, Kitabu’t-Ta‘rifât, nşr. Muhammed Abdurrahman el-Maraşî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Abdulmelik b. Abdullah b. Yusuf, eş-Şâmil fî Usûli'd- Dîn, thk. Helmut Klopfer, Kahire: Dâru’l- Arab, 1989.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Abdulmelik b. Abdullah b. Yusuf, Kitâbu’l-İrşâd ilâ Kavâti‘i’l-Edille fî Usûli’l-İ‘tikâd, thk. Muhammed Yusuf Musa-Ali Abdu’l- Mun’im, Mısır: Mektebetü Hancî, 1369/1950.
• Çağrıcı, Mustafa, “Gazzâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1996, XIII, ss. 489-505.
• Ebû Yüsr Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Şerafettin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
• Erdemci, Cemalettin, Kelâm İlmine Giriş, İstanbul: Dem Yayınları, 2012.
• Erdemci, Cemalettin, Kelâm Kozmolojisine Giriş, Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail, el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne, thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail, Kitâbu Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfi’l- Musallîn, thk. Ahmed Câd, Kahire: Dâru’l-Hadis, 1430/2009.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail, Kitabu’l-Luma‘ fi’r-Reddi ‘ala Ehli’z-Zeyğ ve’l- Bida‘, tsh. Muhammed Emin ed-Dannâvî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail, Usûlu Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâ‘a, thk. Muhammed Seyyid el-Celyend, Kahire: Dâru’l-Ulûm, 1987.
• Eşit, Yusuf, “Kelâmcı Usûlcülerin Usûl Düşüncesinde Akıl-Nakil İlişkisi: Gazzâlî Örneği”, Usûl İslam Araştırmaları, 2019, XXXI, ss. 59-76.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Abdülkâhir el-Bağdâdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1988, I, ss. 245-247.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Makâsıdu’l-Felâsife, thk. Süleyman Dünya, Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1960.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-İktisâd fi’l-İ‘tikâd, nşr. İnsaf Ramazan, Beyrut: Dâru’l-Kuteybe, 1423/2003.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ‘İlmi’l-Usûl, thk. Muhammed Tâhir, 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1432/2011.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Faysalu’t-Tefrika, thk. Mahmud Beycu, Dımeşk: Dâru’l-Beyrutî 1430/2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Tehâfüt el-Felâsife, çev. Bekir Karlığa, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Gölcük, Şerafettin, Kelâm Tarihi, İstanbul: Kitap Dünyası, 2000.
• Görgün, Tahsin, “Îcî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2000, XXI, ss. 410-414.
• Gümüş, Sadreddin, “Cürcânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1993, VIII, ss. 134-136.
• Günaltay, M. Şemseddin, Kelâm Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu, sad. İrfan Bayın, Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
• Harman, Ömer Faruk, “Şehristânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2010, XXXVIII, ss. 467-468.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan, Tebyinü Kezibi’l-Müfteri fî mâ Nüsibe ile’l- İmam Ebi’l-Hasan el-Eş‘ari, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1995/1416.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-İsfahânî, Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî, nşr. Daniel Gimaret, Beyrut: Dâru’l- Meşrik, 1987.
• Îcî, Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevâkıf fî ‘İlmi’l-Kelâm, Beyrut: Âlemu’l-Kutub, ts.
• Karadaş, Cağfer, “Eş’arî Kelâm Ekolü”, Kelâm, ed. Şaban Ali Düzgün, Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Karlığa, Bekir, “İbn Rüşd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1999, XX, ss. 257-288.
• Mert, Muhit, Kelâm Tarihinin Problemleri, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahîh, 5 Cilt. Kahire: y.y., 1374-1375/1955-1956.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tabsiratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk. Hüseyin Atay, 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Özaydın, Abdülkerim, “Kündürî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2002, XXVI, ss. 554-555.
• Özen, Şükrü, “Teftâzânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2011, XXXX, ss. 299-308.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Kelâma Giriş, el- Muhassal, çev. Hüseyin Atay, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Sinanoğlu, Mustafa, “Şehristânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2010, XXXVIII, ss. 468-470.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuad Abdulbaki, Yusuf Kemal el-Hût, 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1987.
• Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi Giriş, İstanbul: Damla Yayınları, 2012.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Uysal, Ekrem, Eş‘arî Kelâm Sisteminin Kurumsallaşma Süreci, Doktora Tezi, Yüzüncüyıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van: 2017.
• Yavuz, Salih Sabri, “İsferâyînî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2000, XXII, ss. 515-516.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Beyzâvî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1992, VI, ss. 100-103.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Eş’ariyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1995, XI, ss. 447-455.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Fahreddin er-Râzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1995, XII, ss. 89-95.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “İbn Fûrek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1999, XIX, ss. 495-498.
• Yüksel, Emrullah, “Âmidî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1991, III, ss. 57-58.