Thoughts on the Etymology of Çakraz Toponym

Yıl 2023, Sayı: 34, 369 - 389, 27.10.2023

Anıl Çelik

https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1313412

Öz

Toponymy, which is one of the sub-branches of onomastics, provides naming data that can be used to examine the way societies perceive the universe and nature through their perception of space. In this context, it can be said that analyzing Turkish toponyms in the Anatolian geography is a very appropriate method to obtain guiding outputs about the cultural and settlement history of the Turks of Turkey. It is noteworthy that some of the toponyms found in Anatolia, which are understood to be Turkish in terms of their morphophonemic structures, have not provided any information about their linguistic features and origins other than folk etymologies. Based on this attention, through this study, some suggestions based on the methods of linguistics on the origin of the name "Çakraz", which is mostly used as a village name in various regions of Anatolia, have been expressed. Accordingly, there are many linguistic reasons to think that the toponym "Çakraz" is formed as "Çakır + Az". In this study, these reasons and the inferences about which concept area this toponym may cover are discussed in the presence of alternative views and based on the toponym Çakraz in Bartın-Amasra.

Anahtar Kelimeler

Onomastics, Toponym, Toponymy, Çakraz, Etymology.

Çakraz Yer Adının Etimolojisi Hakkında Düşünceler

Öz

Ad biliminin (onomastik) alt kollarından biri olan yer adı bilimi (toponimi), toplumların kâinatı ve tabiatı idrak biçimlerini mekân algıları üzerinden irdelemeye yarayacak adlandırma verilerini dikkate sunar. Bu bağlamda, Anadolu coğrafyasındaki Türkçe yer adlarını incelemenin, Türkiye Türklerinin kültür ve iskân tarihi hakkında yol gösterici çıktılar elde etmek için oldukça uygun bir metot olduğu söylenebilir. Anadolu’da bulunan ve ses-şekil yapıları itibarıyla Türkçe oldukları anlaşılan yer adlarından bir kısmının dil maceraları ve kökenleriyle ilgili halk etimolojileri dışında herhangi bir bilginin ortaya konulmadığı dikkati çekmiştir. İlgili dikkatten yola çıkılarak bu çalışma vasıtasıyla, Anadolu’nun muhtelif bölgelerinde toponim olarak kullanıldığı tespit edilen “Çakraz” adlandırmasının köken bilgisi üzerine dil biliminin yöntemlerini esas alan birtakım öneriler dile getirilmiştir. Buna göre, “Çakraz” yer adının “Çakır+Az” biçiminde teşekkül ettiğini düşünmek için pek çok dilsel sebep vardır. Çalışmada, mezkûr sebepler ile bu yer adının hangi anlam alanını kapsıyor olabileceği alternatif görüşler eşliğinde ve Bartın-Amasra’da yer alan Çakraz toponimi temel alınarak araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Onomastik, Toponim, Toponimi, Çakraz, Etimoloji

Kaynakça

• Açıkel, A. (2017). Niksar kazası Sinan Bey vakıfları. Vakıflar Dergisi, 48, 17-33.
• Ada, E. (2012). Eskişehir ili yer adları. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ege Üniversitesi.
• Akar, A. (2006). Renge bağlı yer adlandırmalarında Muğla örneği. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20 (1), 51-63.
• Aktaş, İ. (t.y.). Çakraz ve turizm. http://www.amasramem.20m.com/Belge15.htm adresinden 20.02.2023 tarihinde alınmıştır.
• Aktulum, K. (2018). Halk dilbilimi. Milli Folklor, 30 (118), 5-18.
• Albayrak, O. (2011). Ordu ilinin resmi kaynaklardaki yer adları üzerine incelemeler. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ordu Üniversitesi.
• Ataman, A. (1965). Çakraz'da sosyal hayat. Antropoloji, 3, 149-162.
• Balzat, J. S. (2015). Notes on inscriptions from Southern Anatolia: names and provenances. Zeitschrift Für Papyrologie Und Epigraphik, 196, 147–154.
• Barem, G. M. Q. (2018). Telafer mikrotoponimleri ve dil incelemesi. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ege Üniversitesi.
• Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin grameri. TDK Yayınları.
• Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı [TCBDAGM] (2013). Osmanlı yer adları II, Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zulkadiriye eyaletleri (1530-1556) (AKRDAZE). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı [TCBDAGM] (1997). Defter-i hakanî dizisi: III, 387 numaralı muhasebe-i vilayet-i Karaman ve Rum defteri (937/1530) II. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Başkan, Ö. (1989). Türk köy adları üzerine bir deneme. TDAY- Belleten, 2, 237-251.
• Bayraktar, N. (2013). Türkçede renk adlarıyla özel ad yapımı. Journal of Language and Linguistic Studies, 9 (2), 95-114.
• Bozkurt, A. ve Kurtuluş, C. (2009). Alikahya bölgesinde birleştirilmiş jeolojik, jeofizik ve jeoteknik araştırmalarla zemin incelemesi. Uygulamalı Yerbilimleri, 1, 1-17.
• Bulut, S. (2022). Alanya (Antalya) yer adlandırmalarında renklerin yeri. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19 (3), 1310-1333.
• Çamer, T. (t.y.). Çakraz. http://www.canakkaleolay.com/arsiv.php?haberid=25464 adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• Çelebi, Z. (2005). 18. yüzyıl Osmanlı coğrafya yazarı Uluslu İbrahim Efendi ve bilinmeyen yönleriyle tarihsel coğrafyamız. Altın Kalem Yayınları.
• Çelik, A. (2023). Gramer çalışmalarında fiilden fiil türetme eki ve benzeri başlıklar altında ele alınan eklerin kategorizasyonu üzerine. Ştiinţă, Educaţie, Cultură, Ed. 2023, (13 Şubat 2023), Comrat: Universitatea de Stat din Comrat, 2023, Vol. 3, 145-151.
• Çelik, A. ve Sevinç, F. (2020). Bartın ili Merkez köylerinden derlenen bazı silikyeradları ve dil analizi. Bartın Araştırmaları 1, (Editörler: Tunay Karakök- Hüseyin Demir), Hiperyayın, İstanbul, 121-137.
• Çelik, A., Uysal, R. (2020). Bartın ili Ulus ilçesi Uluköy ve Zafer köyleri mikrotoponimleri ve dil incelemesi. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 21, 151-169.
• Çifçi, S. (2016). Türkiye Türkçesinde benzerlik işleviyle kullanılan ekler. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (26/2), 189-210.
• Delice, H. İ. (2000). Türk dilinde işlevsel ek tasnifi denemesi. Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24, 221-235.
• Dil Derneği (t.y.). Türkçe sözlük ara-bul. http://www.dildernegi.org.tr/TR,274/turkce-sozluk-ara-bul.html adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• Dilmaç, A. T. (2019). Bartın köy adları üzerine bir inceleme. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Bartın Üniversitesi.
• Ergene, H. (2018). Tarama Sözlüğü’nde yapım ekleri ve fiilimsiler (a – d). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Dicle Üniversitesi.
• Erkol, F. (2013). Afyonkarahisar ili Çay ilçesi mikrotoponimleri ve dil incelemesi. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Gabain, A. V. (1968). Renklerin sembolik anlamları. Çev.: Semih Tezcan, Ankara Üniversitesi DTCF Türkoloji Dergisi, 3 (1), 107-113.
• Gülensoy, T. (1987). Elâzığ, Bingöl ve Tunceli illeri yer adlarına bir bakış. Erciyes, 115, 5-8.
• Gülensoy, T. (2007). Köken bilgisi sözlüğü a-n, o-z. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin G. (2004). Türkçede sıra dışı ekler ve eklerin tasnif-tanımlama sorunu üzerine. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, (20-26 Eylül 2004), Ankara: TDK Yayınları, 1267-1283.
• Güner, G. (2010). Andreas Tietze, tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (Cilt 2, f-j, Wien 2009)’na katkılar. Belleten, 58(1), 199-211.
• Hatipoğlu, V. (1974). Türkçenin ekleri. TDK Yayınları.
• Karataş, Z. (2015). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 63-80.
• Kılıç, M. (2012). Orman köylülerinin ormancılık etkinliklerine ilişkin algı ve beklentilerinin belirlenmesi (Sivas Orman İşletme Müdürlüğü örneği). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Konolov, A. N. (2015). Türk lehçelerinde renk adlarının semantiği. Çev.: Reshide Adzhumerova, Emine Atmaca, Gazi Türkiyat, 17, 185-204.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. TDK Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1925). Oğuz etnolojisine dair tarihi notlar. Türkiyat Mecmuası, 1, 185-211.
• Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı (t.y.). Kubbealtı lugatı. http://lugatim.com/ adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• Kurucaşile Yerel Tarih Araştırmaları (t.y.). Çakraz tarihi. http://www.kurucasile.gen.tr/cakraz-tarihi/ adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• Kuşdemir, A. (2017). Yerköy mikrotoponimlerinde görülen coğrafi terimler. Kesit Akademi Dergisi, 3 (12), 510-529.
• Mıandoab, N. Z. (2018). Türk dilinde küçültme kavramı ve küçültme ekleri: (modern Oğuz lehçeleri ile karşılaştırmalı bir inceleme). Türkoloji Dergisi, 22 (1), 213-237.
• Nişanyan, S. (t.y.). Nişanyan sözlük çağdaş Türkçenin etimolojisi. https://www.nisanyansozluk.com/ adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• Özçelik, S. (2004). Türkiye Türkçesinde benzetme-benzerlik kavramları ve bu kavramları sağlayan ekler üzerine. İlmî Araştırmalar Dergisi, 17, 143-154.
• Öztürk, E. (2019). Dede Korkut Kitabı’ndaki kökez kelimesinin okunuşu ve kökeni üzerine. Dil Araştırmaları, 13 (24), 107-112.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk ad bilimi 1- giriş. TDK Yayınları.
• Şahin, İ. (2007). Türkçe yer adlarının yapısı üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 32, 1-14.
• Şahin, İ. (2011). Yeradıbilimi araştırmalarında mikrotoponiminin yeri, önemi ve araştırma yöntemi: Tırnak köyü(İçel/Gülnar) örneği. Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature And History of Turkish or Turkic, 6 (1), 1807-1830.
• Şahin, İ. (2013). Türkiye yeradbiliminde terim ve tür sınıflandırması sorunları. Avrasya Terim Dergisi, 1 (1), 46-58.
• Şahin, İ. (2021). Adbilim. Pegem Akademi Yayınları.
• T.C. Tokat Valiliği (t.y.). Reşadiye. T.C. İçişleri Bakanlığı. http://www.tokat.gov.tr/resadiye adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• T.C: Resmî Gazete (1982). Çeşitli ilanlar. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17914.pdf adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı sprachgeschichtliches und etymologisches wörterbuch des Türkei-Türkischen. Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften.
• Tseng, L. Y. (2002). Türkiye Türkçesinde orta hece düşmesi. TDK Yayınları.
• Türk, O. ve Koç, F. (2023). Adıyaman ili Merkez ilçesi köy adlarının semantik ve morfolojik tasnife göre değerlendirilmesi. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 9 (18), 334-352.
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Türk Dil Kurumu sözlükleri. https://sozluk.gov.tr/ adresinden 20.05.2023 tarihinde alınmıştır.
• Tüysüz, O. (2022). Geology of the Kurucaşile-Cide region, nw Türkiye. Bulletin of the Mineral Research and Exploration, 16, 149-178.
• Tüysüz, O., Aksay, A., Yiğitbaş, E., (2004). Batı Karadeniz Bölgesi litostratigrafi birimleri. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• Uğurlu, M. (2007). Türkçe yer adları: Günlükbaşı. Journal of Academic Studies, 9(34), 129-137.
• Uğuz, M. F. ve Sevin, M. (2010). Kastamonu-e30 ve d30 paftaları (no:135). Ankara: Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü.
• Uysal, İ. N., Coşkun, H. (2019). Renge bağlı yer adları: Karaman/Sarıveliler örneği. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 68, 205-225.
• Yavru, F. (2021). Cide ilçesinin turizm coğrafyası. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Karabük Üniversitesi. Yılmaz C., Kaya, M. (2018). Bir mikrotoponimi denemesi Ayancık’ta Zingal Orman İşletmesi’nin yer adlarına etkisi. Doğu Coğrafya Dergisi, 23(39). 149-164.
• Yorulmaz Kahve, M. (2018). Muğla yer adları üzerine bir dil incelemesi Menteşe’deki silikyeradları. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.