From The Gün (<Kün) In The Sky To The Kut On The Earth

Yıl 2024, Sayı: 35, 73 - 87, 31.01.2024

Ebru Güvenen

https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1384775

Öz

Among the words, those that can survive against time and change are the basic vocabulary items that are frequently used in daily life. These may experience semantic expansion, semantic contraction and/or loss of meaning in direct proportion to their frequency of use in the standard language. As a result, some meanings of words fall out of use in the standard language, but they can continue to exist in dialects for a long time. In addition these meanings, idioms, proverbs, reduplication, etc. it can seen in experience-based stereotyped vocabulary items. One of these words is the gün -kün-, which is the subject of the study. There are many examples where the word, whose basic meaning is "sun", corresponds to the abstract concept kut since the Old Turkish period. Kut, which means "luck given by God" since the time of the Kökturks, is a divine concept that has been seen in the myths and epics of different Turkish tribes, in other words, has taken a place in the lives of Turks in different periods of history, and has expanded its meaning over time. In the study, was tried to determine the importance of the word for Turks, the relationship between the word and the concept of kut, and its place in Old Turkish, Old Anatolian Turkish, Modern Turkish and Modern Turkish Dialects. In order to determine the meanings corresponding to the concept of kut, which emerged with the effect of "sun", which is the basic meaning of the word, various dictionaries of the Turkish Language, the literary works of the historical dialects and the idioms and proverbs in the scientific studies on literary works were consulted.

Anahtar Kelimeler

gün(<kün), kut, meaning changes

Gökyüzündeki Günden (<Kün) Yeryüzündeki Kuta

Öz

Sözcükler arasında zamana ve değişime karşı hayatta kalabilenler, gündelik hayatta sıklıkla kullanılan temel söz varlığı ögeleridir. Bunlar, standart dildeki kullanım sıklıklarıyla orantılı olarak anlam genişlemesi, anlam daralması ve/veya anlam kaybı yaşayabilmektedir. Bunun sonucunda sözcüklere ait bazı anlamlar, standart dilde kullanımdan düşmekte fakat ağızlarda uzun süre varlıklarını sürdürebilmektedir. Ayrıca bu anlamlar; deyim, atasözü, ikileme vb. tecrübe temelli kalıplaşmış söz varlığı ögelerinde görülebilmektedir. Bu sözcüklerden biri de çalışmaya konu olan gündür -kün-. Temel anlamı “güneş” olan sözcüğün, Eski Türkçe döneminden bu yana soyut bir kavram olan kutu karşıladığı pek çok örnek vardır. Köktürkler döneminden beri “Tanrı tarafından verilen şans” anlamındaki kut, farklı Türk boylarına ait mit ve destanlarda da görülen bir başka deyişle tarihin farklı dönemlerinde Türklerin hayatında yer edinmiş ilahi nitelikli bir kavramdır ve zaman içerisinde anlam alanını genişletmiştir. Çalışmada, sözcüğün Türkler için önemi, sözcükle kut kavramı arasındaki ilişki, Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi, Türkiye Türkçesi ile Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Sözcüğün temel anlamı olan “güneş”in etkisiyle ortaya çıkan kut kavramına karşılık gelen anlamlarını tespit edebilmek amacıyla Türk diline ait çeşitli sözlüklere, tarihî lehçelere ait edebî eserlere ve edebî eserler üzerine yapılmış bilimsel çalışmalardaki deyim ve atasözlerine başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

gün(<kün), kut, anlam değişmeleri

Etik Beyan

Etik kurul iznine gerek yoktur.

Destekleyen Kurum

Çalışmada herhangi bir kurum ya da kuruluştan destek alınmamıştır.

Kaynakça

• Ağca, F. (2016). Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı Metin-Aktarma-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. (1. Baskı). TKAE Yayınları.
• Aksan, D. (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. (C. 3). (5. Baskı). TDK Yayınları.
• Aksan, D. (2015a). En Eski Türkçenin İzlerinde. (5. Baskı). Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2015b). Türkçenin Söz Varlığı. (1. Baskı). Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2016). Anlambilim Anlam Bilimin Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. (1. Baskı). Bilgi Yayınevi
• Arslan Erol, H. (2018). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. (3. Baskı). TDK Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat’it-Türk Tercümesi. (C. 1). (1. Baskı). TTK Yayınları.
• Baran, B. (2018). 16. Yüzyıldan Günümüze Anlam Değişmeleri Üzerine Bir İnceleme. International Journal of Filologia, (I), 1-31.
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/613305
• Bloomfield, L. (1935). Language. (1. Baskı). George Allen & Unwin.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. (1. Baskı). TDK Yayınları.
• Clauson, S. C. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. (1. Baskı). Oxford.
• Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Türkçe Sözlük. (C. 2 ve 3). (2. Baskı). Ötüken Neşriyat.
• Çeribaş, M. (2021). Türk Kültüründe Kut İnancı ve Kut Aktarma Yolları. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, (36), 1185-1206.
• Çoruhlu, Y. (2020). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. (9. Baskı). Ötüken Neşriyat.
• Dilek, İ. (2021). Türk Mitoloji Sözlüğü. (1. Baskı). TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. (45. Baskı). Boğaziçi Yayınları.
• Erkınay Tamtamış, H. K. (2022). Çok Anlamlılıktan Eş Adllılığa Doğru Tarihsel Bir Yolculuk. Folklor/Edebiyat, (109), 115-136.
• Esin, E. (25-29 Eylül 1970). KÜN-AY (Ay-Yıldız Motifinin Proto-Türk Devirden Hakanlılara Kadar İkonografisi). VII. Türk Tarih Kongresi (C.I Seksiyon: 2), Ankara, Türkiye.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. (C.1). (1. Baskı). TDK Yayınları.
• Gündüz, T. (2017). Oğuz Kağan Destanı-Reşideddin Oğuznâmesi- Tercüme, Giriş ve Notlar. (5. Baskı). Yeditepe Yayınları.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi. SUTAD, (41), 53-74.
• Karaağaç, G. (2013). Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim). (1. Baskı). Kesit Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. (Gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 5. Baskı). TDK Yayınları.
• Nadalyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E.R., Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. (1. Baskı). Akademiya Nauka.
• Ögel, B. (2001). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. (1. Baskı). Türk Dünyası Araştırma Vakfı.
• Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi. (C. 1). (6. Baskı). TTK Yayınları.
• Özyaşamış Şakar, S. (2021). Eski Türkiye Türkçesi Deyimler Sözlüğü. (1. Baskı). Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Roux, J. P. (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev. Aykut Kazancıgil). (1. Baskı). Kabalcı Yayınları.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. (Çev. Musa Yaşar Sağlam). (1. Baskı). Bilgesu Yayınları.
• Saral, R. (2021). Runik Harfli Türkçe Metinlerde Çok Anlamlılık. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Sertkaya, O. F. (2021). Dün > Tün ve Gün > Kün Kelimeleri Üzerine. Türk Dili, (829). 20-24.
• Sinan, A. T. (2015). Türkçenin Deyim Varlığı. (1. Baskı). Kesit Yayınları.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. (1. Baskı). TDK Yayınları.
• Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. (1. Baskı). Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Taş, İ. (2017). Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji. (1. Baskı). Palet Yayınları.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. (2. Baskı). Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2016a). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. (C. 3). (1. Baskı). (Ed. Semih Tezcan). TÜBA Yayınları.
• Tietze, A. (2016b). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. (C. 4). (1. Baskı). (Ed. Semih Tezcan). TÜBA Yayınları.
• Tokatlı, S. (2004). Türkiye Türkçesi İle Azerbaycan Türkçesindeki Eş Sesli Kelimeler Üzerine. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (16), 141-156.
• Türk Dil Kurumu. (2016). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. (Birleştirilmiş Baskı). TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (e-DS). Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr adresinden 12.09.2023 - 17.09.2023 tarihinde alınmıştır.
• Türk Dil Kurumu (e-EES). Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr adresinden 17.07.2023 tarihinde alınmıştır.
• Türk Dil Kurumu (e-GTS). Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr adresinden 17.07.2023 - 12.09.2023 tarihinde alınmıştır.
• Türk Dil Kurumu (e-TS). Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr adresinden 17.09.2023 tarihinde alınmıştır.
• Uçar, A. (2009). Türkçe Eylemlerde Çokanlamlılık: Uygunluk Kuramı Çerçevesinde Bir Çözümleme. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. (1. Baskı). Multilingual Yayınları.
• Yıldız Altın, K. (2018). Türk Kültüründe Atalar Kültü. [Yayımlanmış Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.