An Evaluation on Some Plant Names of Controversial Origin in Turkish Language

Yıl 2024, Sayı: 37, 95 - 107, 15.10.2024

Fatih Çelik

https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1494028

Öz

Plants play an important role in human life. Plants are used to treat diseases, as a source of food, for shelter, to make tools used in daily life, as ornaments, clothes, etc. It is used in many areas. Plants have been included in every aspect of life until today. A life without plants is not possible for human beings. The Altai Mountains and the lands of Turkestan, where human existence dates back to ancient times, are known as ancient lands where the Turks' existence came to the stage of history. Turks engaged in agriculture as well as hunting in these lands. In this respect, the plants subject to the study have been known and used by the species since ancient times.
In this study, there are different opinions about the origin of food, etc., which have been known by the Turks since ancient times. The names of the plants used in the fields such as hawthorn, barley, wheat, plum, onion and garlic are discussed. The use of these plant names in historical and contemporary Turkish dialects, their forms in old Turkish texts, Mongolian, Persian etc. It was examined by evaluating how they are used in different languages, how these names are handled in terms of etymology, and finally their origin. The difference of this study from similar studies is that old and new sources in many different languages were accessed, which gave the opportunity to look at the study from a much broader framework and made the evaluations more comprehensive.

Anahtar Kelimeler

Turkish, Plant Names, Etymology

Türk Dilinde Köken Konusu Tartışmalı Bazı Bitki İsimleri Üzerinde Bir Değerlendirme

Öz

Bitkiler insan hayatında önemli bir yer teşkil eder. Bitkilerden hastalıkları tedavi etmekte, besin kaynağı amacıyla, barınmada, günlük yaşamda kullanılan aletlerin yapımında, süs eşyası, giysi vb. birçok alanda faydalanılır. Günümüze kadar hayatın her alanına bitkiler dâhil olmuştur. Bitkisiz bir yaşam insanoğlu için mümkün değildir. İnsan varlığının çok eski çağlara dayandığı Altay dağları ve Türkistan toprakları, Türkler için de varlıklarının tarih sahnesine çıktığı kadim topraklar olarak bilinir. Türkler bu topraklarda avcılığın yanında tarımla da uğraşmışlardır. Bu bakımdan çalışmaya konu olan bitkiler Türler tarafından çok eski çağlardan bu yana bilinmekte kullanılmaktadır.
Bu çalışmada kökeni konusunda farklı görüşler bulunan ve çok eski çağlardan bu yana Türklerin bildiği, gıda vb. alanlarda kullandığı bitkilerden olan alıç, arpa, buğday, erik, soğan, sarımsak isimleri ele alınmıştır. Bu bitki isimlerinin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde kullanımı, eski Türkçe metinlerde geçen şekilleri, Moğolca, Farsça vd. dillerde nasıl kullanıldıkları, bu isimlerin etimolojik bakımdan nasıl ele alındığı ve son olarak da kökeni hakkında değerlendirme yapılmak suretiyle incelenmiştir. Bu çalışmanın benzer çalışmalardan farkı, çok farklı dillerdeki eski ve yeni kaynaklara ulaşılmış olması, çalışmaya çok daha geniş bir çerçeveden bakma fırsatı verip yapılan değerlendirmelerin daha kapsamlı olmasını sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Bitki Adları, Köken Bilim

Kaynakça

• Akman, E. (2020). Türk Kültüründe Soğan ve Kastamonu/Araç’ın Soğanı. Konya: Kömen Yayınları
• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: MEB yay.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ yayınları.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askaraova, R. ve Selçuk, B. K. (2017). Kırgızca-Türkçe Sözlük. Manas Üniversitesi yay.
• Atar, B. (20217). Gıdamız Buğdayın, Geçmişten Geleceğe Yolculuğu. Süleyman Demirel Üniversitesi Yalvaç Akademi Dergisi, 2 (1) : 1-12,
• Baskakov, N. A. ve İnkijekova-Grekul, A. İ. (1953). Hakassko-Russkiye Slovar. Moskva. [Баскаков, Н. А. и инкижекова-Грекул, А. И. (1953). Хакасско-Русскийе Словар. Москва.]
• Botbayeva, M. Ö. (1991). Botanika Terminderdin Tüşündürmö Sözdügü. Bişkek. [Ботбайева, М. Ө. (1991). Ботаника Терминдердин Түшүндүрмө Сөздүгү. Бишкек.]
• Bulut, B. (2018). Eski Uygur Türkçesinde Türkçe Bitki Adlandırmaları -1: Yiyecek-İçecek Olarak Kullanılan Bitkiler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl:6, Sayı:12.
• Clauson, S. G. (1972). An Etmological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford At The Clarendon Press.
• Çelik, F. (2009). Kırgız Cana Türk Tilindegi Ösümdük Attarının Gramatikalık Özgeçölüktörü. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Bişkek Sosyal Bilimler Üniversitesi.
• Çumakayev A. E., Ekeyev, N. V., Mayzina, A. N., Piyantinova, K. K., Tıdıkova, N. N. ve Tunteşeva, E. V. (2018). Altaysko-Russkiye Slovar. Gono-Altaysk. [Чумакаев А. Е., Екеев, Н. В., Майзина, А. Н., Пийантинова, К. К., Тыдыкова, Н. Н. и Тунтещева, Е. В. (2018). Алтайско-Русскийе Словар. Гоно-Алтайск.]
• Çumakayev A. E., Mayzina, A. N., Ozonova, A. A. ve Almadakova, N. D. (2016). Altaysko-Russkiye Slovar. Gono-Altaysk. [Чумакаев А. Е., Майзина, А. Н., Озонова, А. А. и Алмадакова, Н. Д. (2016). Алтайско-Русскийе Словар. Гоно-Алтайск.]
• Çumakayev A. E., Mayzina, A. N., Ozonova, A. A. ve Almadakova, N. D. (2015). Altaysko-Russkiye Slovar. Gono-Altaysk. [Чумакаев А. Е., Майзина, А. Н., Озонова, А. А. и Алмадакова, Н. Д. (2015). Алтайско-Русскийе Словар. Гоно-Алтайск.]
• Eyuboğlu, İ. Z. (2004). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Sosyal yayınları.
• Gamkrelidze, T.V. ve Ivanov, V.V. (1984). İndoevropeyskiy Yazık: Rekonstrutsiya Prayazıka i Protokul’turı. Moskva. [Гамкрелидзе, Т.В. и Ыванов, В.В. (1984). Индоевропейский Язык: Реконструтсия Праязыка и Протокултуры. Москва.]
• Gedik, H. (2022). Fitoremediasyon Yöntemi ile Bakır Birikiminin Giderimi: Soğan (allium cepa l.) Örneği. [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesinde Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları.
• Gün, B., Yılmaz, G., Zsuzsa, K. ve Edit T. (2002). Macarca Türkçe Sözlük. Budapest: Nemzetı Tankönyvkıadó,
• Harrison, K. D. ve Anderson, D. S. (2002). Tıva–Angli Angli- Tıva Söstük. U.S. Copyright.
• Kafesoğlu, İ. (2016). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken yay.
• Kanar M. (2016). Büyük Farsça Türkçe Sözlük. İstanbul: Say yayınları.
• Karaağaç, G. (2021). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları.
• Karadeniz, Y. (2017). Codex Cumanıcus’ta Bitki Adları. MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1
• Karasayev, H. K. (1996). Kamus Naama. Bişkek. [Карасаев, Х. К. (1996). Камус Наама. Бишкек.]
• Komisyon, (1991). Karşılaştımanlı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• [Kâşgarlı Mahmud]: Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi: Çeviren: Besim ATALAY, Ankara 1939, I, XXXVI+ 530 s.; 1940, II, 366 s.; 1941, III 452 s. TDK [yayın nr: 521, 522, 523, 524].
• Koç, H. (2005). Derman Bitkileri. Ankara: Akçağ yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ yayınları.
• Küçüker, P. ve YILDIZ, Y. (2019). Hazâ Kitâb-I Hulâsa-İ Tıbb'daki Bitki Adları Üzerine Bir İnceleme A Research About Plants Names In Hazâ Kitâb-I Hulâsa-İ Tıbb. ZfWT Vol 11, No. 2. s. 51‐67
• Murad, S. (2009). Lügat-I Müşkilât-I Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nadelyayev V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1968). Drevneturkskiy Solovar. Leningrad: Nauka. [Наделяев В. М., Насилов, Д. М., Тенищев, Е. Р. и Щчербак, А. М. (1968). Древнетуркский Соловар. Ленинград: Наука.]
• Özaydın, A. G., Arın, E. ve Önem, E. (2020). Türk Mutfağında Yeni Bir Fonksiyonel Gıda Olarak Siyah Sarımsak (Allium sativum L.): Fenolik Madde İçeriği ve Bakteriyel İletişim (Quorum Sensing) Üzerine Etkisi. Akademik Gıda, 18(1) (2020) 27-35.
• Öztürk, F. (2005). Kutadgu Bilig’de Bitki Adları. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: VI, Sayı 1, Sayfa: 201-208
• Radloff, V. V. (1893). Slovarya Turkskih Nareçiy. C. I. Akademi nauk. [Радлофф, В. В. (1893). Словаря Туркских Наречий. C. Ы. Академи наук.]
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki
• Sanjeyev, G. D., Orlovskaya, M. N. ve Şevernina, Z. V. (2015). Etimologiçeskiy Slovar’ Mongol’skih Yazıkov. C. I. Moskva. [Санжеев, Г. Д., Орловскайа, М. Н. и Щевернина, З. В. (2015). Етимологический Словарь Монгольских языков. C. Ы. Москва.]
• Sertkaya, O. F. (2012). Adana, Begrek > Beyrek ve Elma Kelimelerinin Kökeni Üzerine. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19, 2 (2012) 101-113.
• Sevortyan, E. V. (1974, 1978, 1980). Etimologiçeskiy Slovarʹ Tyurkskih Yazıkov. Akademia Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya, Moskva. [Севортйан, Е. В. (1974, 1978, 1980). Етимологический Словариь Туркских языков. Академиа Наук СССР Институт Языкознания, Москва.]
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Suhbaatar, O. (1997). Mongol Helniy Har Ügiyn Tol. [Ulaanbaatar. Сухбаатар, О. (1997). Монгол Хелний Хар Угийн Тол. Улаанбаатар.]
• Tenişev, E.R. (1968). Tıva-Orus Slovar’. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya. [Тенишев, Е.Р. (1968). Тыва-Орус Словарь. Москва: Советская Ентсиклопедия.]
• Tietze, A. (2019). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Ankara: TÜBA
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları.
• Tuzlacı, E. (2006). Türkiye Bitkileri Sözlüğü. İstanbul: Alfa yay.
• Uçar, İ. (2013). “Kavram-Çağrışım-Kelime” Bağlamında Bitki Adlarına Anlam Bilimsel Bir Yaklaşım. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 8/1, p. 2671-2683,
• Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim yayınevi.
• Vatansever, H. (2016). Alıç (Crataegus tanacetifolia, Crataegus monogyna) Meyvesi Çeşitlerinden Üretilen Marmelat ve Reçellerin Bazı Özelliklerinin Belirlenmesi. [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• https://wikifarmer.com/tr/arpanin-tarihi-besin-degerleri-ve-bitki-hakkinda-bilgiler/