Characteristıcs Of The Actions Of One Hundred Verbs In The Muhākemat Al-Lugatayn

Yıl 2024, Sayı: 37, 259 - 273, 15.10.2024

Onur Kurukaya

https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1497555

Öz

Verbs, which have a very important function in language by expressing judgment and action, have a tense meaning by themselves without taking any affix or complement. The property that gives this tense meaning is called actionality. Actionality, as defined by most researchers, is the internal tense of a verb. This internal tense can change temporarily in various ways (repetition, modal affixes, etc.). However, every verb has a type of actionality in terms of its lexical meaning. There are three types of construction: Finitransformative, Non-transformative, and initiotransformative, taking into account features such as event and duration. Ali Şir Nevâyî's work Muhâkemetü'l-Lugateyn, in which he compares Persian and Turkish, has been analyzed in many ways in language studies. The one hundred verbs that Nevâyî suddenly lists after the introduction of his work form the basis of some of the comparisons he makes in his work. These verbs are worth analyzing in terms of actionality. The verbs listed by Nevâyî are mostly non-transformative verbs. Based on the examples given by al-Nawāyī, it can be said that verbs in poems are mostly included in the list. Although he does not give examples from poems for all the verbs he lists, we can conclude that other verbs may have been taken from poems.

Anahtar Kelimeler

Actionality, Muhâkemetü, Ali Şir Nevâyî, Verb, Chagatai Turkish

Muhâkemetü'l-Lügateyn'deki Yüz Fiilin Kılınış Özellikleri

Öz

Yargı ve hareket bildirmesiyle dilde çok önemli bir işlevi olan fiiller kendi içerisinde, herhangi bir ek veya tamlayıcı almadan bir zaman anlamına sahiptir. Bu zaman anlamını veren özellik kılınış (actionality) olarak adlandırılır. Kılınış, araştırmacıların birçoğunun tanımladığı üzere bir fiilin iç zamanıdır. Bu iç zaman çeşitli yollarla (tekrar, kip ekleri vb.) geçici olarak değişebilir. Fakat her fiil sahip olduğu sözlüksel anlam bakımından bir kılınış türüne sahiptir. Kılınış türleri olay, sürek gibi özellikler göz önüne alınarak son sınırı vurgulayan, sınır vurgulamayan ve ön sınırı vurgulayan olarak üç çeşittir. Ali Şir Nevâyî’nin Farsça ile Türkçeyi karşılaştırdığı eseri Muhâkemetü’l-Lügateyn dil araştırmalarında birçok yönden incelenmiştir. Nevâyî’nin eserinin giriş kısmından sonra birdenbire listelediği yüz fiil eserinde yaptığı karşılaştırmanın bir kısmına temel oluşturur. Bu fiiller kılınış bakımından incelenmeye değerdir. Nevâyî’nin saydığı fiiller daha çok sınır vurgulamayan fiillerdir. Burada Nevâyî muhtemelen şiirlerde daha çok kullanılan fiilleri daha çok tercih etmiştir. Saydığı bütün fiillere şiirlerden örnek vermese de diğer fiillerin de şiirlerden alınmış olabileceği sonucunu çıkarabiliriz.

Anahtar Kelimeler

Kılınış, Muhâkemetü’l-Lügateyn, Ali Şir Nevâyî, Fiil, Çağatay Türkçesi

Kaynakça

• Aksan, Y. (2003). Kılınış ulamına yaklaşımlar ve Türkçede kılınış. Kıran, Ayşe & Ece Korkut & Suna Ağıldere (Ed.) Günümüz Dil Bilim Çalışmaları (1. baskı, s. 68-81) içinde. Multilingual Yayıncılık.
• Aktürk, E. (2024). Eski̇ Anadolu Türkçesi̇nde bakış/ kılınış kategori̇si̇ne Dede Korkut örneği̇. Gülnaz Kurt (Ed.) Filoloji Alanında Uluslararası Çalışmalar (1. baskı, s. 37-78) içinde. Serüven Yayınevi.
• Asar, A., Çiftci, M., Batur, Z. (2020). Muhâkemetü’l-Lügateyn’in propaganda açısından incelenmesi. Electronic Turkish Studies, 15(7), 2761-2782. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.46135
• Aslan Demir, S. (2013). Türkmencede kılınış işlemcisi olarak art-fiiller. Türkbilig, 26, 67-90.
• Bacanlı, E. (2007). Aspekt, kılınış ve taksis çerçevesinde Tavas ağızlarındaki şimdiki zaman işaretleyicilerinin değerlendirilmesi. Erdem, 16(48), 1-20.
• Barutçu-Özönder, S. (1996). ‘Alį Şįr Nevāyį Muĥākemetü’l-Luġateyn-İki Dilin Muhakemesi (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Comrie, B. (1976). Aspect: An Introduction to the Study of Verbal Aspect and Related Problems (1st Ed.). Cambridge University Press.
• Erim, B. (2021). Yunus Emre Divanı’nda kılınış ve görünüş. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Johanson, L. (2000). Viewpoint operators in European languages. Östen Dahl (Ed.). 6 tense and aspect in the Languages of Europe (1. Baskı s. 27-188) içinde. De Gruyter Mouton.
• Johanson, L. (2016). Türkçede Görünüş (1. Baskı) (N. Demir, Çev.). Grafiker Yayınları. (1971)
• Kabak, A. (2021). Köktürk bengü taşlarında kılınış [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Karadoğan, A. (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış (1. baskı). Divan Kitap.
• Kut, G. (2020). Alî Şîr Nevâyî’ni̇n (ö. 906/1501) Türkçe yazma bi̇li̇nci̇ ve ki̇mi̇ di̇kkat çeki̇ci̇ eserleri̇ ile kâti̇plere serzeni̇şi̇. Kültürk, 1, 73-81.
• Lessing, F. (2017). Moğolca-Türkçe sözlük (2. Baskı). (G. Karaağaç, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları. (1960)
• Ocak, M. (2024). Türkiye Türkçesi ve Ahıska ağzında kılınış ulamı (Tasvir fiilleri) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Uğurlu, M. (2003). Türkiye Türkçesinde “Bakış” (“Aspektotempora”). Türkbilig/Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 4(5), 124-133.
• Vendler, Z. (1967). Linguistics in Philosophy (1st ed.). Cornell University Press.
• Yıldız, H. (2017). Türk di̇li̇nde fi̇i̇lleri̇n semanti̇k sınıflandırılması problemi̇. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 3(1), 337-362.